Archiwum IPN

Wśród dokumentów wytworzonych przez SB związanych z inwigilacją środowiska  ukraińskiego w Polsce, natrafić można na źródła zaskakujące  swoją treścią i zwracające uwagę na słabo rozpoznane elementy działalności bezpieki wobec tej społeczności. Ujawniają one niemal nieznane, a zatem nieobecne w świadomości historycznej wydarzenia. W zamieszczonym tu tekście pokażę przykłady ilustrujące powyższą tezę.

 Pracownik ośrodka nacjonalistycznego

 Zachowany przykład korespondencji z 1985 r. pomiędzy Wojewódzkimi Urzędami Spraw Wewnętrznych  z Olsztyna i Słupska daje ciekawy wgląd w życiorys jednego z członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów frakcji Bandery (OUN-B). Słupska esbecja wystąpiła do swego olsztyńskiego odpowiednika z pytaniem na temat przesyłki z RFN, którą otrzymać miała mieszkająca w Lidzbarku Warmińskim Ukrainka. W odpowiedzi naczelnik olsztyńskiego Wydziału III. zasugerował, że przesyłka pochodzić mogła  od niejakiego Wasyla Zbrożka. Przy okazji ppłk Kruk rozpisał się obszernie na temat tejże postaci.

Wasyl Zbrożek ps. „Zenko” w latach 1945 – 1947 należał do OUN – UPA, a dokładnie do Służby Bezpieczeństwa tej formacji pod dowództwem „Jasienia”. Po rozwiązaniu oddziałów zbrojnych w 1947 r., gdy reszta jednostki Wasyla Zbrożka przeszła na teren ZSRS, on pozostał na terenie Polski. Rok później znalazł się w okolicach Lidzbarka Warmińskiego, gdzie w Stryjkowie przebywała jego matka wysiedlona podczas akcji „Wisła”. Tu usiłował zalegalizować swój pobyt pod przybranym nazwiskiem „Dąbrowski”. Zamysł ten się nie powiódł, ponieważ aresztowano osoby zaangażowane w wyrobienie fałszywych dokumentów.

Pod koniec 1948 r. Wasyl Zbrożek wraz z innym członkiem OUN – UPA – „Smyrnym” przedostał się na Zachód, do Niemiec. „Tam został zaangażowany do działalności szpiegowskiej w ośrodku OUN – Bandery w Monachium. W początkach 1950 r. Zbrożek Wasyl z bojówką Kisielewskiego  Grzegorza ps. „Czaban” przerzucony został do Polski. Bojówka „Czabana” wraz z radiostacją miała za zadanie przedostać się na Ukrainę, natomiast Zbrożek  miał zostać w Polsce jako łącznik między organizacją w Polsce a ośrodkiem OUN-B w Monachium. Przekroczenie granicy nastąpiło w miejscowości Kwieciszewo pow. Jelenia Góra, gdzie zorganizowany był kanał przerzutowy.”[1] Następnie grupa „Czabana” przybyła w okolice Lidzbarka Warmińskiego, zaś Wasyl Zbrożek wyjechał na punkt kontaktowy do Białegostoku. „Tam miał nawiązać kontakt z kierownictwem OUN – B w Polsce – ps. „Zenonem”  i ps. „Bogdanem”. (…) Podczas pobytu w Polsce Zbrożek  Wasyl brał aktywny udział  w działalności OUN–B i dn. 14.07.1950 r. wraz z raportem szpiegowskim wrócił do Monachium.”[2] Według pisma ppłk.  M. Kruka w latach 1950 – 1953 Zbrożek trzykrotnie przechodził z Niemiec do Polski i na Ukrainę. Esbek zauważył, że informacje na ten temat uzyskano na skutek współpracy  z władzami  bezpieczeństwa ZSRR.[3] Podał przy tym, że opisywany przez niego członek OUN–B - Wasyl Zbrożek szkolił agenturę w ośrodku szpiegowskim koło Monachium, a ponadto był jednym z bliskich ludzi Bandery i należał do jego ochrony. W środowisku monachijskim znany był jako „Walter”.

Bardzo interesujące jest również i to, że do Wasyla Zbrożka usiłowano dotrzeć nawet po bardzo wielu latach - w 1985 r. Chciano w tym celu wykorzystać jego znajomość z Emilią Gajochą – mieszkanką Lidzbarka Warmińskiego. „Jednak w toku sprawdzenia jej prawdomówności, stwierdzono, że o przeprowadzonej z nią rozmowie zwierzyła się Kowal Zenonowi zam. w Ełku w obecności tw ps. „Szczerba”. W związku z tym, ażeby nie doprowadzić do dekonspiracji tw ps. „Szczerba” kontakt z Gajochą Emilią nadal był utrzymywany”.[4] Esbek opisał przy tym Emilię Gajochę następująco: „W środowisku uchodzi za „zabitą Ukrainkę”, jest zamknięta w sobie. Na temat Zbrożka Wasyla nie chce z nikim rozmawiać.”[5]

 Wydaje się, że Zbrożek, pozostając na Zachodzie, uniknął losu członków grupy „Czabana” rozbitej na skutek prowokacji. Tak zwana „prowokacja Zenona” była wspólnym dużym przedsięwzięciem polskiej i sowieckiej bezpieki wymierzonej przeciwko OUN – B oraz wywiadowi brytyjskiemu i amerykańskiemu na początku lat pięćdziesiątych (1950-1954). Agent  Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) Leon Łapiński – ps. „Zenon” – nawiązał kontakt zarówno ze strukturami OUN w Niemczech, jak i kierownictwem ukraińskiej partyzantki w ZSRS. Za pośrednictwem „Zenona” bezpieka uzyskała kontrolę nad kanałami łączności wiążącymi Zachód z niepodległościowym podziemiem na Ukrainie.[6]

 Stawka większa niż „Hazardziści”

 Służba Bezpieczeństwa zdecydowanie przeciwdziałała jakimkolwiek próbom nawiązania kontaktów pomiędzy niezależnymi od władz komunistycznych ośrodkami polskimi i ukraińskimi. W zbiorach warszawskiego IPN-u zachowała się notatka z 20 czerwca 1963 r. świadcząca o wasalnej roli peerelowskiej bezpieki w realizacji wytycznych nakreślonych w tym zakresie przez KGB. W punkcie czwartym dokumentu ppłk T. Szumowski z Departamentu III MSW zapisał: „W zakresie ujawniania i rozpracowania elementów trockistowskich i powiązań polskiej emigracji z nacjonalistyczną emigracją ukraińską, litewską i białoruską na Zachodzie: realizować wspólne przedsięwzięcia w kierunku skłócenia nacjonalistycznej emigracji polskiej z ukraińską, litewską i białoruską wchodzących w skład międzynarodowych organizacji antykomunistycznych”. [7]

 Bezpieka nie omieszkała zauważyć, że polskie władze emigracyjne nadały order Virtuti Militari generałowi Pawło Szandrukowi[8], natomiast przy okazji powołania w Londynie Towarzystwa Polsko – Ukraińskiego skwapliwie odnotowano : „Depesze powitalne na adres Towarzystwa przesłali m.in.: Korboński, Kopański, Giedroyc i Anders.”[9]

 W drugiej połowie lat siedemdziesiątych pojedyncze osoby pochodzenia ukraińskiego próbowały nawiązywać kontakty z opozycją polityczną obecną w kraju. Uczynił tak m.in. Dymitr Lipiński – mieszkaniec Warszawy, który - według informacji TW „Grot”- dotarł do KSS KOR, a w dniu 12 września 1979 r. spotkał się z Jackiem Kuroniem.[10] Dwa miesiące wcześniej Ukrainka – Anna Hawryszków zwróciła się do lidera KOR-u z prośbą o wydanie w drugim obiegu jej wspomnień. Esbecja postanowiła, podszywając się pod Jacka Kuronia, przejąć pamiętniki Anny Hawryszków i w ten sposób nie dopuścić do ich publikacji.[11]

 Natomiast bardzo groźną prowokacją, mogącą na długi czas zaszkodzić stosunkom polsko – ukraińskim i skompromitować wzajemnie środowisko ukraińskie wobec działaczy opozycyjnych oraz opozycję polityczną wobec mniejszości ukraińskiej w Polsce, był plan gry operacyjnej  opracowanej  w 1978 r. przeciwko Ruchowi Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO). SB zamierzała utworzyć „legendowaną” organizację ukraińską współpracującą z „Hazardzistami” (takim kryptonimem określano w esbeckich dokumentach ROPCiO). Ukraińska organizacja antysystemowa miała wydać odezwę : „Do Braci i Sióstr w Wolnym Świecie” i posługiwać się hasłem: „Przez wolność i demokrację dla Polski – wolność i niepodległość dla Ukrainy”[12]. Kluczowym elementem planu był zamiar wykorzystania kontaktu operacyjnego (KO) o ps. „Olek”.[13] Ostatecznie SB odstąpiła od wprowadzenia KO „Olek” do poznańskiego środowiska „Hazardzistów”.

 Przytoczone powyżej przykłady wskazują na zdecydowane i przemyślane metody stosowane przez bezpiekę wobec Ukraińców lub w związku z nimi. Starano się przerwać nawet najcieńsze nici mogące połączyć tę społeczność  z diasporą pozostającą na Zachodzie  lub – jak w latach siedemdziesiątych – z rodzącą się w Polsce opozycją polityczną. Tym celom służyły m.in.: tzw. „prowokacja Zenona” oraz plan rozegrania „ukraińską kartą” partii przeciw „Hazardzistom”. 

 Jerzy Necio

Tweet