W ocenie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie nie ulega wątpliwości, że cel wybudowania tego pomnika (Wdzięczności Armii Radzieckiej w Olsztynie) i to, co miał on w samym już założeniu wyrażać, należy ocenić zdecydowanie negatywnie, zarówno w aspekcie historycznym, jak i w aspekcie godności państwowej. Został on wybudowany wyłącznie w celu upamiętnienia i oddania hołdu dla udziału Armii Radzieckiej w wyzwalaniu Olsztyna, a zatem w celach szerzenia propagandy komunistycznej. Takiej oceny nie może w żadnej mierze zmieniać osoba projektanta pomnika.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie opublikował uzasadnienie decyzji oddalającej skargę Gminy Olsztyn na decyzję Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w przedmiocie nałożenia obowiązku usunięcia Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej. Poniżej najważniejsze cytaty z uzasadnienia oraz uzasadnienie w całości. Czekam na odpowiedź prezydenta Olsztyna, czy po lekturze uzasadnienia będzie składał odwołanie do NSA, czy też wykona decyzję wojewody?
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie zważył, co następuje:
Przedmiotem oceny w niniejszej sprawie była decyzja dotycząca nałożenia na Gminę Olsztyn obowiązku usunięcia pomnika, pod rygorem natychmiastowej wykonalności, wydana na podstawie ustawy o zakazie propagowania komunizmu.
Prezes Instytutu Pamięci Narodowej zaopiniował, że pomnik symbolizuje komunizm i "został wzniesiony wprost dla upamiętnienia Armii Czerwonej".
Odnosząc się do zarzutów strony skarżącej należy wskazać, że zarówno Wojewoda, jak również Minister Kultury nie przyjęli bezrefleksyjnie konkluzji przedstawionej w opinii, ale dokonali własnej oceny. Organ II instancji stwierdził, że opinia została sporządzona zgodnie z zasadami sporządzania opinii, a w szczególności zawiera wskazanie źródeł, z których korzystano przy jej sporządzaniu i przesłanki konkluzji. Ponadto jest poprawna metodologicznie. (...)
Pomnik znajduje się niewątpliwie w miejscu publicznym .
(...) Sąd podziela zdanie organów, że nie ma podstaw do zastosowania wyłączenia, o którym mowa w cytowanym przepisie art. 5a ust. 3 pkt 3 ustawy. Jak wynika z analizy dokumentacji, w tym umowy z dnia 6 października 1949 r. na realizację pomnika oraz działania Komitetu Budowy Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej w sposób niebudzący wątpliwości wynika, że pomnik został utworzony i wystawiony w 1954 r. w celu upamiętnienia i oddania hołdu dla udziału Armii Radzieckiej w wyzwalaniu Olsztyna. W obecnym stanie rzeczy, wobec braku jakichkolwiek dowodów na tą okoliczność, że pomnik ma edukować lub służyć nauce nie sposób jest przyjąć tezy, że rzeczywiście takie role pełni. (...)
Nie ulega wątpliwości, że Minister decyzją z dnia 21 września 2022 r., uchylił w całości decyzję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z maja 1993 r., [...], wpisującą do rejestru zabytków województwa olsztyńskiego Pomnik. Decyzja ta stała się ostateczna i prawomocna. Wobec powyższego sporny pomnik nie korzysta z ochrony wynikającej z wpisu do rejestru zabytków.
Minister nie naruszył art. 138 § 1 pkt. 1 k.p.a. w zw. z art. 5a ustawy zakazującej propagowania komunizmu. Skoro bowiem pomnik nie spełniał – z przyczyn wskazanych przez organy obu instancji - warunków określonych w art. 5a ust. 1 ustawy, to obowiązkiem Wojewody było nakazanie jego usunięcia. Takie orzeczenie organu I instancji, jako prawidłowe, podlegało utrzymaniu w mocy przez organ odwoławczy.
W ocenie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie nie ulega wątpliwości, że cel wybudowania tego pomnika i to, co miał on w samym już założeniu wyrażać, należy ocenić zdecydowanie negatywnie, zarówno w aspekcie historycznym, jak i w aspekcie godności państwowej. Został on wybudowany wyłącznie w celu upamiętnienia i oddania hołdu dla udziału Armii Radzieckiej w wyzwalaniu Olsztyna, a zatem w celach szerzenia propagandy komunistycznej.
Takiej oceny nie może w żadnej mierze zmieniać osoba projektanta pomnika. Fakt, że był nim jeden z najwybitniejszych polskich artystów, nie powoduje, że ewentualne walory artystyczne mogą przesłonić ponurą wymowę historyczną stworzonego przez niego dzieła. Czym innym jest bowiem ocena sztuki dzieła, a czym innym ocena tego, co dzieło miało sławić. Oceny takiej nie zmienia także częściowe zniszczenie pomnika poprzez usunięcia z pomnika symboli sierpa i młota.
Po pierwsze, pomnik jako dzieło podlega ocenie jako całość, a samo usunięcie z pomnika tychże symboli nie było w żaden sposób dokonane legalnie czy z oczywistych powodów zgodne z wolą twórcy dzieła.
Po drugie, ze zgromadzonego materiału dowodowego wynika, że w obecnej, zniszczonej formie, również wymowa tego pomnika jest jednoznaczna.
Podniesione przez skarżącą zarzuty stanowią w istocie polemikę, z prawidłowymi ustaleniami organów. Niezadowolenie strony z zapadłego rozstrzygnięcia, ani subiektywne przekonanie o wadliwości zaskarżonego aktu prawnego (nie poparte żadnymi argumentami lub dowodami), nie mogą same w sobie stanowić podstawy uwzględnienia skargi.
Mając na uwadze powyższe Sąd działając na podstawie art. 151 p.p.s.a. skargę oddalił.
Zapis video przebiegu rozprawy WSA
Poniżej uzasadnienie decyzji WSA w Warszawie w całości. Decyzja nie jest prawomocna. Gmina Olsztyn ma 30 dni na złożenie odwołania.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w składzie następującym: Przewodniczący Sędzia WSA Artur Kuś, Sędzia WSA Wojciech Rowiński (spr.), Sędzia WSA Grzegorz Rudnicki, Protokolant specjalista Piotr Bibrowski, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 września 2023 r. sprawy ze skargi Gminy Miasta O. na decyzję Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 17 maja 2023 r. znak DDK.6823.2.2023.KS w przedmiocie nałożenia obowiązku usunięcia pomnika oddala skargę
Uzasadnienie
Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego (dalej jako "Minister", "organ II instancji") decyzją z 17 maja 2023 r. znak DDK.6823.2.2023.KS, wydaną na podstawie art. 5b ust. 3 ustawy z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów użyteczności publicznej oraz pomniki (Dz. U. z 2018 r. poz. 1103, dalej jako "ustawa o zakazie propagowania komunizmu") oraz art. 17 pkt 2, art. 138 § 1 pkt 1 ustawy z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2022 r., poz. 2000 z późn. zm.; dalej jako "k.p.a."), po rozpatrzeniu odwołania Gminy O. od decyzji Wojewody Warmińsko- Mazurskiego (dalej jako "Wojewoda", "organ I instancji") z dnia 26 stycznia 2023 r., znak: PS-VI1.520.3.2022, nakładającej na Gminę O. (dalej jako "Skarżąca") obowiązek usunięcia pomnika "[...]" (pomnika "[...]") usytuowanego na placu [...] w [...] (działka nr [...]obręb [...]), utrzymał w mocy zaskarżoną decyzję.
Decyzja została wydana w następującym stanie sprawy.
Minister decyzją z dnia 21 września 2022 r., znak: DOZ- APN.650.352.2022.BP, działając w trybie art. 161 § 1 k.p.a., uchylił w całości decyzję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w [...] z dnia [...]maja 1993 r., [...], wpisującą do rejestru zabytków województwa olsztyńskiego Pomnik [...] w [...]. Decyzja ta stała się ostateczna i prawomocna.
Organ I instancji wszczął z urzędu, w dniu 16 listopada 2022 r., postępowanie administracyjne w sprawie ustalenia czy "pomnik [...]" znajdujący się w [...] na Placu [...], ul [...], upamiętnia osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny w inny sposób taki ustrój propaguje, i w związku z tym podlega usunięciu, o czym powiadomił stronę - Gminę O.. Wojewoda zwrócił się w toku postępowania do Instytutu Pamięci Narodowej o wydanie opinii w zakresie zgodności z ww. pomnika z art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu.
Instytut Pamięci Narodowej, postanowieniem z dnia [...]listopada 2022 r., wydał opinię, iż pomnik "[...]", usytuowany na Placu [...]w [...] nie spełnia warunków, o których mowa w art 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu. Na skutek wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy, złożonego przez Gminę O., Instytut Pamięci Narodowej postanowieniem z dnia [...]grudnia 2022 r., utrzymał w mocy postanowienie z dnia [...]listopada 2022 r. Dalej jak wynika z akt Wojewoda decyzją z dnia [...]stycznia 2023 r., nałożył na Gminę O. obowiązek usunięcia pomnika "[...]" (pomnika "[...]") usytuowanego na placu [...]w [...] (działka nr [...]obręb [...]O.). Decyzji został nadany rygor natychmiastowej wykonalności.
Od powyższej decyzji odwołanie wniosła skarżąca. Wnosząc jednocześnie o wstrzymanie natychmiastowego wykonania decyzji organu I instancji oraz o zawieszenie postępowania odwoławczego, powołując się na złożoną przez siebie skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie na wydane w sprawie postanowienie Instytutu Pamięci Narodowej z dnia [...]grudnia 2022 r.
Minister postanowieniami z dnia 6 marca 2023 r. odmówił uwzględnienia obu ww. wniosków.
Minister decyzją z 17 maja 2023 r. znak DDK.6823.2.2023.KS utrzymał w mocy ww. decyzję.
Uzasadniając powyższe rozstrzygnięcie, organ II instancji wskazał, że podstawę zaskarżonej decyzji, stanowi przepis art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu, pomniki nie mogą upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób takiego ustroju propagować. Na podstawie art. 5b ust. 1 ww. ustawy, wojewoda, w drodze decyzji, nakazuje właścicielowi albo użytkownikowi wieczystemu nieruchomości, na której znajduje się pomnik, który nie spełnia warunków określonych wart. 5a ust. 1, usunięcie tego pomnika.
Organ II instancji wziął pod rozwagę, czy organ I instancji, wydając obowiązek usunięcia właściwie ustalił, że sporny pomnik narusza zakaz określony w art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu, tj. upamiętnia osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny, bądź w inny sposób taki ustrój propaguje, a ponadto nie zachodzą przesłanki wymienione w ust. 3 omawianego przepisu to jest:
1) niewystawionych na widok publiczny;
2) znajdujących się na terenie cmentarzy albo innych miejsc spoczynku;
3) wystawionych na widok publiczny w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej, naukowej lub o podobnym charakterze, w celu innym niż propagowanie ustroju totalitarnego;
4) wpisanych - samodzielnie albo jako część większej całości - do rejestru zabytków, które wyłączają stosownie zakazu ustanowionego w ust. 1.
Dalej Minister wyjaśnił, że zakaz propagowania komunizmu jest celem legitymowanym konstytucyjnie, powołując się na art. 13 Konstytucji RP, który stanowi, że zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. Kolejno powołał przepis art. 256 § 1 KK, który penalizuje publiczne propagowanie faszystowskiego lub innego totalitarnego ustroju państwa lub nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość. Konsekwencją powyższego jest wyposażenie organów administracji publicznej w narzędzia służące usuwaniu symboli ustrojów totalitarnych z przestrzeni publicznej.
Kolejno organ II instancji powołując się na orzecznictwo sądowoadministracyjne podniósł, że przepisy ustawy zakazującej propagowania komunizmu muszą być interpretowane ściśle. W szczególności zaś w ten sposób interpretować należy pojęcie symbolu mające zasadnicze znaczenie dla stosowania ustawy. Chodzi przy tym o taki symbol, którego użycie prowadziłoby do propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego. Aby dany przedmiot, osobę lub grupę osób uznać za symbolizujące określony system polityczny musi zostać niewątpliwie wykazane, że ich symboliczny charakter znajduje odzwierciedlenie w odbiorze społecznym w ten sposób, że jednoznacznie kojarzą się społeczeństwu z tym systemem. Tylko wtedy, gdy symbol jest czytelny i rozpoznawalny można przyjąć, że stanowi on znak danej idei, czy systemu.
Dalej organ II instancji szeroko przytoczył część historyczną powstania spornego pomnika i podkreślił, że przedmiot sprawy "[...]" (pomnik "[...]") jest usytuowany na placu [...]w [...] (działka nr [...]obręb [...]O., księga wieczysta nr [...]) wzniesiony w latach 1949-1953, wg. projektu [...]. Ma formę dwóch potężnych pylonów (wys. ok 13 m) tworzących niezamknięty łuk triumfalny, umieszczonych na sześciennych blokach z granitu, pomiędzy którymi znajdują się wysokie, kilkustopniowe schody. Jak wynika z karty ewidencyjnej zabytku, płaskorzeźby na pylonach przedstawiają: od strony wschodniej sceny wojny i pokoju, od zachodniej - postać żołnierza. Minister zaznaczył, że jak wynika z ustaleń dokonanych w trakcie oględzin pomnika przeprowadzonych w dniu 30 marca 2023 r. "na lewym pylonie (od strony wschodniej) widocznych jest 12 wyrzeźbionych wgłębnie scen. Każda z czterech ścian lewego pylonu ma po trzy prostokątne płaszczyzny takich samych rozmiarów, na których znajdują się płaskorzeźby. Ściana przednia (północna) lewego pylonu ukazuje od dołu: fragment pochylonego czołgu, obiekt przypominający część radzieckiej wyrzutni rakietowej, zarys samolotu. Ściana boczna (wschodnia) przedstawia od dołu: fragment armaty, nieokreśloną konstrukcję oraz przednią część czołgu. Ściana tylna (południowa) ukazuje trzy płaskorzeźby z wizerunkami łodzi podwodnych, prezentujących inny typ. Ściana boczna (zachodnia) naprzeciwko prawego pylonu ukazuje trzy rodzaje obiektów umieszczonych nad sobą tj. trzy ustawione w ciągu identyczne figury zwierząt w formie zarysu, nad nimi akcesoria, prawdopodobnie rolnicze, obrys dwóch sylwetek krów stojących obok siebie na podłożu zaznaczonym poziomą Unią, nieokreślone elementy. Do prawego pylonu (od strony zachodniej), po wewnętrznej (wschodniej) stronie filaru wkomponowana jest uproszczona rzeźba figuralna przedstawiająca żołnierza radzieckiego ze sztandarem w lewej, uniesionej pionowo w górę ręce. Prawa ręka jest ułożona wzdłuż postaci. Częściowo uszczerbiona dłoń (pięść) posiada ślady czerwonej farby. Nad figurą znajduje się ślad po zeszlifowaniu symbolu "sierpa i młota" w listopadzie 2022 r."
Idąc dalej Minister zauważył, że Wojewoda oparł się na opinii Instytutu Pamięci Narodowej, wyrażonej w dwóch przywołanych wcześniej postanowieniach, w których stwierdzono, że poświęcony on jest Armii Czerwonej, będącej narzędziem totalitarnego państwa jakim był Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich wykorzystanym do budowy w Polsce systemu komunistycznego w oparciu o powszechny terror i łamanie praw człowieka. Co za tym idzie symbolizuje on komunizm w rozumieniu art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu.
Wobec powyższego organ II instancji przytoczył zasadę określoną w art. 7 k.p.a. i wyjaśnił, że organ ma obowiązek wyczerpującego zebrania, rozpatrzenia i oceny całego materiału dowodowego zaś w niniejszej sprawie opinia Instytutu Pamięci Narodowej jest elementem koniecznym postępowania wyjaśniającego w sprawie usunięcia pomnika. Minister zaznaczył, że opinia ma zawierać oceny, określone, które należy traktować jako wiadomości specjalne, w rozumieniu art. 84 k.p.a.
Kolejno organ II instancji wyjaśnił, że opinia stanowi szczególny rodzaj dowodu z opinii biegłego. W następstwie, opinia ta nie może ograniczać się do faktów, ale ma polegać na ich ocenie, w kontekście symbolizowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego albo propagowania takiego ustroju w inny sposób, w tym symbolizowania represyjnego, autorytarnego i niesuwerennego systemu władzy w Polsce w latach 1944-1989. Ma zatem odpowiedzieć na pytanie, czy pomnik upamiętnia osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny albo w inny sposób taki ustrój propaguje (art. 5a ust. 1). W zakresie propagowania komunizmu, opinia ma potwierdzać, czy pomnik odwołuje się do osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących represyjny, autorytarny i niesuwerenny system władzy w Polsce w latach 1944-1989 (art. 5a ust. 1 w związku z art. 1 ust. 2).
Zdaniem Ministra, opinia Instytutu Pamięci Narodowej wyrażona w sprawie Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej odpowiada powyższym wymaganiom, ponadto została sporządzona o literaturę, a także dokumenty archiwalne powstałe na okoliczność powstania pomnika, z których wynika, że sporny przedmiot sprawy został wzniesiony w celu upamiętnienia Armii Czerwonej.
Idąc dalej, organ II instancji wyjaśnił rolę pomników w przestrzeni publicznej, której jest zachowanie w zbiorowej pamięci zdarzeń bądź osób ważnych z punktu widzenia danej społeczności, powinny zatem utrwalać fakty, podczas gdy pomniki upamiętniające Armię Czerwoną służyły kreowaniu i propagowaniu komunistycznej wizji przeszłości oraz polskiego doświadczenia lat 1944-1945 i późniejszych. Minister na poparcie swoich rozważań szeroko przytoczył fragment opinii dr W. S., która mówi o tworzeniu symbolów systemu komunistycznego, jakim niewątpliwie jest Armia Czerwona.
Minister odnosząc się do odwołania Gminy O. i faktu, że przy budowie pomnika wykorzystane zostały płyt granitowe pochodzące z pomnika bitwy pod Tannenebergiem, przekształconego później w mauzoleum Hindenburga wyjaśnił, że de facto "podkreśla ono chwałę oręża radzieckiego, które wzięło rewanż za porażkę wojsk rosyjskich w bitwie stoczonej z wojskami pruskimi w sierpniu 1914 r. Nie stanowi tym samym o uniwersalnej wartości pomnika, pozwalającej uznać, że nie propaguje on ustroju komunistycznego". Ponadto organ II instancji odniósł się również do stosunku mieszkańców O. i wskazał, że część mieszkańców jest za usunięciem pomnika, a także przedmiot niniejszej sprawy wzbudza wiele negatywnych emocji. Jednocześnie Minister powołując się na opinię sporządzoną w ramach postępowania odwoławczego podniósł, że "odwołuje się on do estetyki tzw. realizmu socjalistycznego w sposób, który pozwala na jego jednoznaczne przypisanie do tej epoki i wpisanie w jej realia historyczne i propagandowe za sprawą stylu, w jakim jest utrzymany...".
Dalej Minister wskazał, że bez znaczenia dla przedmiotowej sprawy pozostaje zatem fakt usunięcia z pomnika symboli sierpa i młota. Również ustawienie tablicy informacyjnej o treści uzgodnionej z IPN nie wpływa na ocenę symboliki pomnika. Tablica została bowiem ustawiona w okresie gdy pomnik był wpisany do rejestru zabytków, co wyłączało możliwość stosowania art. 5a ust. 1 ustawy zakazującej propagowania komunizmu. W związku z uchyleniem ochrony konserwatorskiej IPN, w ramach niniejszego postępowania, dokonał, zgodnie z przyznanymi mu kompetencjami, oceny pomnika w sposób jednoznaczny stwierdzając, że nie spełnia on warunków określonych w ww. przepisie.
Organ II instancji zaznaczył, że w sprawie ma zastosowanie art. 5a ust. 3 pkt 4 ustawy zakazującej propagowania komunizmu, zgodnie z którym art. 5a ust. 1 nie stosuje się do pomników wpisanych - samodzielnie albo jako część większej całości - do rejestru zabytków. Jak wskazano powyżej decyzja o wpisie przedmiotowego pomnika do rejestru zabytków została prawomocnie uchylona.
Minister wyjaśnił również, że brak jest podstaw do stwierdzenia, że w sprawie mógłby znaleźć zastosowanie art. 5a ust. 3 pkt 2 i 3 ustawy zakazującej propagowania komunizmu, pomnik nie znajduje się na terenie cmentarza nie został wystawiony na widok publiczny w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej, naukowej lub o podobnym charakterze, w celu innym niż propagowania komunizmu.
Reasumując Minister podzielił zdanie Wojewody i utrzymał w mocy decyzję organu I instancji z dnia 26 stycznia 2023 r., znak: PS-VI1.520.3.2022, jako słuszną i zgodną z prawem, stosownie do art 138 § 1 pkt 1 k.p.a.
Nie zgadzając się z powyższym rozstrzygnięciem Gmina O. reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika złożyła skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie na decyzję Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 17 maja 2023 r. znak DDK.6823.2.2023.KS, wnosząc o jej uchylenie w całości, a także o uchylenie decyzji jej poprzedzającej. Ponadto wniosła o zasądzenie zwrotu kosztów postepowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg. norm przepisanych. Zawnioskowała również o wstrzymanie wykonania zaskarżonej decyzji a także decyzji jej poprzedzającej na podstawie art. 61 § 3 p.p.s.a., oraz o zawieszenie niniejszego postępowania.
W skardze podniesiono zarzuty naruszenia:
1) art. 5b ust. 1 w zw. z art. 5b ust. 3 ustawy o zakazie propagowania komunizmu poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na utrzymaniu w mocy decyzji organu I instancji nakazującej usunięcie pomnika [...] w [...] podczas gdy wszechstronna ocena zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wskazuje na brak podstaw do zastosowania nakazu usunięcia tego pomnika;
2) art. 5b ust. 2 w zw. z art. 5a ust. 1 ww. ustawy poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, iż sporny pomnik [...] w [...] nie spełnia warunków, o których mowa w tych przepisach, podczas gdy pełna, wszechstronna analiza przedmiotowej sprawy prowadzi do wniosku, iż w chwili obecnej pomnik ten nie upamiętnia, ani nie propaguje komunizmu lub innego ustroju totalitarnego;
3) art. 5a ust. 3 pkt 3 ww. ustawy poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na nieuwzględnieniu przez organ okoliczności, iż sporny pomnik jest aktualnie wystawiony na widok publiczny w ramach działalności artystycznej, względnie edukacyjnej w celu innym niż propagowanie ustroju totalitarnego;
4) art. 138 § 1 k.p.a. w zw. z art. 7, 77 i 107 § 1 k.p.a. poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, iż w chwili wydania decyzji sporny pomnik propaguje lub upamiętnia komunizm lub inny ustrój totalitarny podczas gdy prawidłowa, wszechstronna i pełna analiza zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wskazuje, iż aktualnie wydźwięk pomnika nie nawiązuje do ww. ustrojów totalitarnych, a ma inne znaczenie, w szczególności artystyczne i edukacyjne.
5) art. 108 § 1 k.p.a. poprzez niewłaściwe zastosowanie polegające na nadaniu decyzji organu I instancji rygoru natychmiastowej wykonalności pomimo braku spełnienia ustawowych przesłanek jego nadania.
W uzasadnieniu skargi podniesiono, że organ II instancji powinien ustalić, czy pomnik propaguje komunizm, symbolizuje komunizm i czy jest oceniany jako propagujący bądź symbolizujący komunizm w konkretnej społeczności lokalnej i nie może poprzestać w decyzji na zacytowaniu obszernych fragmentów postanowienia IPN i ostatecznym stwierdzeniu, że się z tą opinią w pełni zgadza. Skarżąca zaznaczyła, że takie postępowanie czyniłoby tylko iluzoryczną weryfikację decyzji, gdyż to w praktyce opinia IPN przesądzałaby o treści decyzji administracyjnej nakazującej usuniecie pomnika.
W uzasadnieniu skargi wskazano, że organ II instancji rozpatrując odwołanie od zaskarżonej decyzji zaniechał ustalenia prawidłowego stanu faktycznego sprawy oraz wnikliwego zbadania materiału dowodowego poprzez wyłączne opieranie się na postanowieniu IPN.
W odpowiedzi na skargę Minister wniósł o jej oddalenie, podtrzymując dotychczas zajmowane w sprawie stanowisko.
Wojewódzki Sąd Administracyjny postanowieniem z 26 lipca 2023 r. odmówił zawieszenia postępowania sądowoadministracyjnego równocześnie postanowieniem z 26 lipca 2023 r. wstrzymał wykonanie decyzji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 17 maja 2023 r. znak: DDK.6823.2.2023.KS oraz decyzji Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z 26 stycznia 2023 r. znak PS-VII.520.3.2022.
Zażalenie na ww. postanowienie o wstrzymaniu zaskarżonych decyzji złożył Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, wnosząc o uchylenie zaskarżonego postanowienia w całości, a także rozpoznanie i nieuwzględnienie wniosku o wstrzymanie wykonania zaskarżonej decyzji i poprzedzającej ją decyzji organu I instancji.
Naczelny Sąd Administracyjny postanowieniem z 7 września 2023 r. sygn. akt II OZ 511/23 oddalił zażalenie.
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 1 § 1 ustawy z 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz. U. z 2021, poz. 137) sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości przez kontrolę działalności administracji publicznej, przy czym w świetle § 2 powołanego wyżej artykułu, kontrola ta sprawowana jest pod względem zgodności z prawem, jeżeli ustawy nie stanowią inaczej. Kontrola ta obejmuje m.in. orzekanie w sprawach skarg na decyzje administracyjne (art. 3 § 2 pkt 1 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi – Dz.U. z 2023, poz. 259 – zwanej dalej "p.p.s.a."). Należy dodać, że zgodnie z art. 134 § 1 p.p.s.a. Sąd rozstrzyga w granicach danej sprawy, nie będąc jednak związany zarzutami i wnioskami skargi oraz powołaną podstawą prawną, z zastrzeżeniem art. 57a.
Sąd jest niezasadna.
Przedmiotem oceny w niniejszej sprawie była decyzja dotycząca nałożenia na Gminę O. obowiązku usunięcia pomnika "[...]" (pomnika "[...]"), usytuowanego na placu [...]w [...] (działka nr [...]obręb [...]O.), pod rygorem natychmiastowej wykonalności (art. 108 k.p.a.), wydana na podstawie art. 5b ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki.
Oceniając legalność kontrolowanej decyzji, Sąd administracyjny nie dopatrzył się naruszenia przepisów ww. ustawy o zakazie propagowania komunizmu oraz naruszenia prawa w innym zakresie, które dawałoby podstawę do uchylenia zaskarżonej decyzji i decyzji jej poprzedzającej. Zgodnie z art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu pomniki nie mogą upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób takiego ustroju propagować. W myśl natomiast art. 5a ust. 2 ustawy o zakazie propagowania komunizmu przez pomniki rozumie się również kopce, obeliski, kolumny, rzeźby, posągi, popiersia, kamienie pamiątkowe, płyty i tablice pamiątkowe, napisy i znaki. Treść art. 5a ust. 2 w połączeniu z brzmieniem art. 5a ust. 1 oznacza, że zakazane jest umieszczanie napisów czy znaków upamiętniających osoby, organizacje, daty i wydarzenia symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny, lub w inny sposób propagujących takie systemy. Zgodnie z art. 5b ust. 2 ustawy zakazującej propagowania komunizmu, wydanie decyzji o usunięciu Pomnika wymaga opinii Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu potwierdzającej, że Pomnik nie spełnia warunków określonych w art. 5a ust. 1. Innymi słowy, ta opinia wydawana jest na okoliczność, czy Pomnik upamiętnia osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny, a także, czy w inny sposób taki ustrój propaguje. Zgodnie zaś z art. 1 ust. 2 cyt. ustawy, za propagujące komunizm uważa się także nazwy odwołujące się do osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących represyjny, autorytarny i niesuwerenny system władzy w Polsce w latach 1944-1989.
Jak wynika z akt sprawy Wojewoda Warmińsko-Mazurski, po wszczęciu postępowania administracyjnego, w sprawie stwierdzenia czy pomnik "[...]" w [...] podlega usunięciu zwrócił się do Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu o wydanie w tym przedmiocie opinii.
Postanowieniem z dnia [...]listopada 2022 r. (sprostowane postanowieniem z dnia [...]listopada 2022 r.) Prezes Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu zaopiniował, że pomnik "[...]" w [...] nie spełnia warunków, o których mowa w art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu. Powyższa opinia oznacza zatem, że przedmiotowy pomnik, w ocenie organu opiniującego, symbolizuje komunizm i "został wzniesiony wprost dla upamiętnienia Armii Czerwonej". Na skutek złożonego wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy przez stronę skarżącą IPN utrzymał w mocy ww. rozstrzygnięcie postanowieniem z dnia [...]grudnia 2022 r.
Zaznaczyć należy, że choć zgodnie z art. 5b ust. 2 ustawy o zakazie propagowania komunizmu wydanie decyzji o usunięciu pomnika, musi zostać poprzedzone opinią Instytutu Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, to jednak nie oznacza, że opinia ta jest dla organu wiążąca i jest jedyną podstawą usunięcia pomnika. Opinia ta stanowi dowód w postępowaniu administracyjnym (por. wyrok WSA w Warszawie z 8.09.2021 r., VII SA/Wa 857/21, LEX nr 3248644). Ustawodawca przewidział, że orzekający organ nie ma obowiązku posiadać specjalistycznej wiedzy na temat historii czy symboli propagujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, dlatego przewidziana została procedura opiniowania, przez podmiot posiadający specjalistyczną wiedzę. Z racji charakteru tego dowodu należy uznać, jak wskazał organ II instancji, że postanowienie opiniujące stanowi szczególny rodzaj dowodu z opinii biegłego w postępowaniu administracyjnym, a co za tym idzie podlega ocenie organu. Organ nie jest związany opinią Instytutu Pamięci Narodowej jest to materiał, który ma pomóc organowi w ustaleniu określonej kwestii faktycznej. Organ nie może ograniczyć się do powołania konkluzji opinii, ale ma obowiązek sprawdzić, na jakich przesłankach podmiot opiniujący oparł ją i skontrolował prawidłowość rozumowania.
Odnosząc się do zarzutów strony skarżącej należy wskazać, że zarówno Wojewoda Warmińsko-Mazurski, jak również Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie przyjęli bezrefleksyjnie konkluzji przedstawionej w opinii, ale dokonali własnej oceny. Organ II instancji stwierdził, że opinia została sporządzona zgodnie z zasadami sporządzania opinii, a w szczególności zawiera wskazanie źródeł, z których korzystano przy jej sporządzaniu i przesłanki konkluzji. Ponadto jest poprawna metodologicznie.
Przesłankami wydania decyzji o usunięciu pomnika, poza stwierdzeniem, że pomnik ten nie spełnia warunków określonych w art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu było również ustalenie, czy: pomnik jest wystawiony na widok publiczny (art. 5a ust. 3 pkt 1), znajduje się na terenie cmentarza lub innego miejsca spoczynku (art. 5a ust. 3 pkt 2), wystawiony jest na widok publiczny w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej, naukowej lub o podobnym charakterze, w celu innym niż propagowanie ustroju totalitarnego (art. 5a ust. 3 pkt 3), lub wpisany jest do rejestru zabytków (art. 5a ust. 3 pkt 4).
Zgodnie z art. 5a ust. 3 ustawy o zakazie propagowania komunizmu, art. 5a ust. 1 nie stosuje się do pomników, które spełniają jedną z ww. przesłanek.
Przepisy ustawy o zakazie propagowania komunizmu nie dotyczą, stosownie do art. 5a ust. 3 pkt 1 pomników niewystawionych na widok publiczny, a zatem niedostępnych oglądowi większej liczby obcych osób. Przedmiotowy pomnik znajduje się niewątpliwie w miejscu publicznym bo w [...]O. na placu [...]przy al. [...]. Zatem słusznie organ II instancji wskazał, że pomnik ten jest wystawiony na widok publiczny.
Zgodnie z art. 5a ust. 3 pkt 2 ustawy o zakazie propagowania komunizmu, tj. że pomnik znajdujący się na terenie cmentarza albo innych miejsc spoczynku. Wprawdzie obowiązująca ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (t. jedn. Dz.U. z 2019 r. poz. 1473 ze zm.) nie zawiera ustawowej definicji pojęcia "cmentarz", tym niemniej przyjmuje się, że cmentarz w ujęciu prawnym jest wyraźnie wyodrębnionym, oznaczonym terenem przeznaczonym do pochówku osób zmarłych. Takie założenie wynika również z analizy rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 7 marca 2008 r. w sprawie wymagań, jakie muszą spełniać cmentarze, groby i inne miejsca pochówku zwłok i szczątków (Dz.U. Nr 48, poz. 284).
Cmentarze dzielą się na komunalne i wyznaniowe (art. 1 ust. 1 i 3 ww. ustawy) oraz czynne i zamknięte (art. 1 ust. 4 i 5 tej ustawy). Cmentarze mogą być też wojenne (art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (t. jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 2337ze zm.).
Przez "inne miejsca pochówku" należy natomiast rozumieć inne niż groby murowane lub ziemne i wojenne miejsca pochówku, np. na morzu (art. 16 ust. 1 ustawy o cmentarzach).
Nie ma więc wątpliwości w niniejszej sprawie, że sporny pomnik nie znajduje się obecnie ani na cmentarzu, ani w innym miejscu pochówku, co słusznie podniósł również Minister.
Zgodnie z art. 5a ust. 3 pkt 3 ustawy o zakazie propagowania komunizmu, tj. że pomników wystawionych na widok publiczny w ramach działalności artystycznej, edukacyjnej, kolekcjonerskiej, naukowej lub o podobnym charakterze, w celu innym niż propagowanie ustroju totalitarnego, nie uważa się za pomniki mogące upamiętniać osoby, organizacje, wydarzenia lub daty symbolizujące komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób taki ustrój propagujące. Sąd podziela zdanie organów, że nie ma podstaw do zastosowania wyłączenia, o którym mowa w cytowanym wyżej przepisie. Jak wynika z analizy dokumentacji, w tym umowy z dnia 6 października 1949 r. na realizację pomnika oraz działania Komitetu Budowy Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej w sposób niebudzący wątpliwości wynika, że pomnik został utworzony i wystawiony w 1954 r. w celu upamiętnienia i oddania hołdu dla udziału Armii Radzieckiej w wyzwalaniu O. W obecnym stanie rzeczy, wobec braku jakichkolwiek dowodów na tą okoliczność, że pomnik ma edukować lub służyć nauce nie sposób jest przyjąć tezy, że rzeczywiście takie role pełni.
Zgodnie z art. 5a ust. 3 pkt 4 ustawy o zakazie propagowania komunizmu, tj. Pomnik wpisany - samodzielnie albo jako część większej całości - do rejestru zabytków.
Przesłanka negatywna do wydania decyzji o nakazaniu usunięcia Pomnika, ujęta w art. 5a ust. 3 pkt. 4 ustawy dekomunizacyjnej, dotyczy takiej sytuacji, gdy obiekt albo jest zabytkiem objętym indywidualnym wpisem do rejestru zabytków, albo stanowi część składową zabytku objętego ochroną konserwatorską na podstawie tzw. wpisu obszarowego.
W niniejszej sprawie nie ulega wątpliwości, że Minister decyzją z dnia 21 września 2022 r., znak: DOZ- APN.650.352.2022.BP, uchylił w całości decyzję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w [...] z dnia [...]maja 1993 r., [...], wpisującą do rejestru zabytków województwa olsztyńskiego Pomnik [...] w [...]. Decyzja ta stała się ostateczna i prawomocna. Wobec powyższego sporny pomnik nie korzysta z ochrony wynikającej z wpisu do rejestru zabytków.
Wobec omówionej analizy organy prawidłowo ustaliły, że nie zaistniały przesłanki wyłączające wydanie nakazu usunięcia pomnika, określone w art. 5a ust. 3 pkt 1, 2, 3 i 4 ustawy o zakazie propagowania komunizmu.
Kolejno odnosząc się zarzutów skarżącej odnośnie wadliwości postępowania administracyjnego i podstawy decyzji należy wskazać, że Minister nie naruszył art. 138 § 1 pkt. 1 k.p.a. w zw. z art. 5a ustawy zakazującej propagowania komunizmu. Skoro bowiem pomnik nie spełniał – z przyczyn wskazanych przez organy obu instancji - warunków określonych w art. 5a ust. 1 ustawy, to obowiązkiem Wojewody było nakazanie jego usunięcia. Takie orzeczenie organu I instancji, jako prawidłowe, podlegało utrzymaniu w mocy przez organ odwoławczy.
Idąc dalej, prezentowane przez skarżącą wątpliwości co do merytorycznej treści opinii IPN, a co za tym idzie słuszność decyzji obu instancji należy ponownie wspomnieć, iż treść opinii IPN nie wiąże organu orzekającego w sprawie. To, że organy powołały się w swych decyzjach na opinię IPN i wynikające z niej wnioski nie przesądza o wadliwości decyzji. Zaś Minister w uzasadnieniu powołał się również na opinię dr W. S. (która została zlecona przez ten organ) i wysnuł własne wnioski mając na uwadze przytoczone w ww. opinii fakty historyczne. Dlatego też nie sposób jest uznać w niniejszej sprawie, że Minister poczynione ustalenia dokonał jedynie na podstawie dowodu, jakim była opinia IPN i że na ustaleniach tej opinii poprzestał. Należy jednocześnie zaznaczyć, że postanowienie IPN w chwili wyrokowania było ostateczne i nie zostało uchylone w postępowaniu sądowoadministracyjnym, stąd nie było podstaw do zawieszenia niniejszego postępowania.
W ocenie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie nie ulega wątpliwości, że cel wybudowania tego pomnika i to, co miał on w samym już założeniu wyrażać, należy ocenić zdecydowanie negatywnie, zarówno w aspekcie historycznym, jak i w aspekcie godności państwowej. Został on wybudowany wyłącznie w celu upamiętnienia i oddania hołdu dla udziału Armii Radzieckiej w wyzwalaniu O., a zatem w celach szerzenia propagandy komunistycznej. Takiej oceny nie może w żadnej mierze zmieniać osoba projektanta pomnika. Fakt, że był nim jeden z najwybitniejszych polskich artystów, nie powoduje, że ewentualne walory artystyczne mogą przesłonić ponurą wymowę historyczną stworzonego przez niego dzieła. Czym innym jest bowiem ocena sztuki dzieła, a czym innym ocena tego, co dzieło miało sławić. Oceny takiej nie zmienia także częściowe zniszczenie pomnika poprzez usunięcia z pomnika symboli sierpa i młota. Po pierwsze, pomnik jako dzieło podlega ocenie jako całość, a samo usunięcie z pomnika tychże symboli nie było w żaden sposób dokonane legalnie czy z oczywistych powodów zgodne z wolą twórcy dzieła. Po drugie, ze zgromadzonego materiału dowodowego wynika, że w obecnej, zniszczonej formie, również wymowa tego pomnika jest jednoznaczna.
Zarzuty naruszenia prawa materialnego i procesowego nie mogły zostać uwzględnione. Wszelkie istotne okoliczności mające znaczenie dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy, zostały ustalone przez organy w oparciu o wyczerpujący materiał dowodowy, który został właściwie oceniony i nie pozostawia żadnych wątpliwości. Wyrazem tego jest uzasadnienie decyzji, oddające stan rzeczy i zawierające przekonywującą argumentację, a więc w tym zakresie odpowiadające warunkom art. 107 § 3 k.p.a. Podniesione przez skarżącą zarzuty stanowią w istocie polemikę, z prawidłowymi ustaleniami organów. Niezadowolenie strony z zapadłego rozstrzygnięcia, ani subiektywne przekonanie o wadliwości zaskarżonego aktu prawnego (nie poparte żadnymi argumentami lub dowodami), nie mogą same w sobie stanowić podstawy uwzględnienia skargi.
Mając na uwadze powyższe Sąd działając na podstawie art. 151 p.p.s.a. skargę oddalił.
Skomentuj
Komentuj jako gość