Polska

Minister kultury i dziedzictwa narodowego podjął decyzję o uchyleniu wpisu do rejestru zabytków „Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej” w Olsztynie. Wpis blokował możliwość zastosowania przepisów tzw. ustawy dekomunizacyjnej, a tym samym usunięcie pomnika będącego symbolem komunistycznej propagandy, utrwalającym fałszywy obraz roli Armii Czerwonej, rzekomo „wyzwalającej” Polskę.

Minister kultury i dziedzictwa narodowego od dawna stoi na stanowisku, że dalsze eksponowanie w przestrzeni publicznej obiektu, który stanowił „dowód wdzięczności” dla Armii ZSRR, jest niedopuszczalne i stoi w sprzeczności z interesem państwa.

Analizy przeprowadzone przez MKiDN wykazały brak możliwości lub celowości zastosowania do olsztyńskiego pomnika przepisów o skreśleniu z rejestru zabytków lub o stwierdzeniu nieważności decyzji o wpisie tego obiektu do rejestru zabytków.

W marcu br. minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński zarekomendował władzom Olsztyna wystąpienie do Warmińsko-Mazurskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o zgodę na demontaż i przeniesienie tzw. „Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej” w Olsztynie. Minister – w piśmie do prezydenta Olsztyna – wskazał wówczas, że proponowanym przez MKiDN miejscem przeniesienia pomnika jest Muzeum PRL-u w Rudzie Śląskiej stworzone przez Fundację „Miniona Epoka”. Dyrekcja muzeum wyraziła wówczas zgodę na przyjęcie obiektu. Wicepremier podtrzymał wtedy wcześniejszą deklarację pokrycia kosztów demontażu i transportu oraz opracowania niezbędnej do usunięcia pomnika z przestrzeni publicznej Olsztyna dokumentacji konserwatorskiej.

Prezydent Olsztyna nie zgodził się jednak na przeniesienie pomnika do jednej z instytucji kultury, gdzie rzeźba Dunikowskiego znalazłaby się w odpowiednim otoczeniu jako niesławny relikt pewnej epoki w sztuce. Wicepremier Piotr Gliński wielokrotnie publicznie apelował do prezydenta Olsztyna o natychmiastowe usunięcie pomnika z przestrzeni publicznej.

Wobec braku działań ze strony władz Olsztyna w sierpniu br. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego wszczął z urzędu postępowanie w sprawie uchylenia decyzji o wpisie pomnika do rejestru zabytków na podstawie art. 161 Kodeksu postępowania administracyjnego. Przepis ten stanowi, że minister może uchylić lub zmienić w niezbędnym zakresie każdą decyzję ostateczną, jeżeli w inny sposób nie można usunąć stanu zagrażającego życiu lub zdrowiu ludzkiemu albo zapobiec poważnym szkodom dla gospodarki narodowej lub dla ważnych interesów państwa.

W toku postępowania Prezydent Miasta Olsztyna ponownie opowiedział się za zachowaniem i pozostawieniem pomnika w obecnej lokalizacji.

21 września br. minister kultury i dziedzictwa narodowego zdecydował o uchyleniu wpisu do rejestru zabytków „Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej” w Olsztynie.

DECYZJA MINISTRA KULTURY TUTAJ

MINISTER KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO
Warszawa, 21 września 2022 r.
DOZ-APN.650.352.2022.BP
ul. Krakowskie Przedmieście 15/17, 00-071 Warszawa, tel.: 22 42 10 445, fax: 22 826 77 22, e-mail: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Decyzja
Po wszczęciu z urzędu postępowania administracyjnego w sprawie uchylenia, na podstawie art. 161 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego, decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie z dnia 19 maja 1993 r., l. dz. PSOZ/IZR.5330-12/93, wpisującej do rejestru zabytków Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko - Mazurskiej w Olsztynie - działając na podstawie art. 89 pkt 1 i art. 93 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r.
o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2022 r. poz. 840) oraz art. 161 § 1 Kpa orzekam:
 na podstawie art. 161 § 1 Kpa uchylić w całości decyzję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 19 maja 1993 r., l. dz. PSOZ/IZR.5330-
12/93, wpisującą do rejestru zabytków Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko - Mazurskiej w Olsztynie.
Uzasadnienie
Jak wynika z akt sprawy, Wojewódzki Konserwator Zabytków w Olsztynie, decyzją
z dnia 19 maja 1993 r., l. dz. PSOZ/IZR.5330-12/93, wydaną na podstawie art. 4 pkt 1, art. 5
pkt 3, art. 8 ust. 1 pkt 3 oraz art. 13 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr
kultury i muzeach, wpisał do rejestru zabytków województwa olsztyńskiego Pomnik
Wyzwolenia Ziemi Warmińsko - Mazurskiej w Olsztynie. W uzasadnieniu decyzji wskazano,
że pomnik wykonano w latach 1949 - 53 według projektu Xawerego Dunikowskiego - jednego
z najwybitniejszych artystów polskich XX wieku, a w jego koncepcji uderza skala wymiarów,
organiczne zespolenie rzeźby z architekturą, statyczna i przejrzysta kompozycja brył oraz
płaszczyzn, w które wkomponowana jest geometrycznie uproszczona postać ludzka.
Podkreślono, również, że pomnik olszyński został zrealizowany w czasie, kiedy w twórczości
Dunikowskiego dominowała rzeźba monumentalna oraz że należy on, obok Pomnika Czynu
Powstańczego na Górze Św. Anny, do najważniejszych dzieł artysty tego okresu. W załączniku
do decyzji wskazano natomiast, że przedmiotowy pomnik wykonał rzeźbiarz Jerzy Bandura
przy współudziale warszawskich kamieniarzy (płaskorzeźby na lewym pylonie i postać
żołnierza), natomiast głowę żołnierza wykuł Dunikowski. Pomnik ustawiono na placu
usytuowanym w centrum miasta. Dwa potężne pylony, umieszczone na sześciennych blokach
z granitu, pomiędzy którymi są schody, symbolizują niezamknięty łuk triumfalny.
Płaskorzeźby na pylonach przedstawiają: od strony wschodniej – sceny wojny i pokoju, od
zachodniej – postać żołnierza.

Od 2015 r. do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wpływały wnioski organizacji
społecznych i osób prywatnych, dotyczące m.in. skreślenia ww. pomnika z rejestru zabytków,
stwierdzenia nieważności decyzji z dnia 19 maja 1993 r. oraz zastosowania do tego obiektu
przepisów ustawy z dnia 1 kwietnia 2016 r. o zakazie propagowania komunizmu lub innego
ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy,
budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki (Dz. U. z 2018 r. poz.
1103).

W szczególności, w dniu 16 czerwca 2021 r. wpłynęła petycja podpisana przez
Stowarzyszenie Historyczne im. Gen. Stefana Roweckiego ”Grota” w Olsztynie,
Stowarzyszenie „Pro Patria”, Stowarzyszenie Patria Nostra, Stowarzyszenie Akademicki Klub
Obywatelski im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego w Olsztynie, Związek Piłsudczyków RP
Oddział Warmińsko - Mazurski, Ruch Społeczny im. Prezydenta R.P. Lecha Kaczyńskiego,
Naczelnika Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Olsztynie, Światowy Związek
Żołnierzy Armii Krajowej Okręgu Warmińsko - Mazurskiego, Stowarzyszenie „Warmia
Media”, Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana” Region Olsztyńsko – Białostocki.

Wnoszący petycję zawarli w niej żądania alternatywne:

 unieważnienia decyzji z dnia 19 maja 1993 r. wpisującej pomnik do rejestru
zabytków z uwagi na fakt, iż został on wpisany do rejestru zabytków pod fałszywą
nazwą - Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko - Mazurskiej, podczas gdy jego
prawdziwa nazwa to Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej, albo

 wykreślenia pomnika z rejestru zabytków.

Uzasadniając petycję wskazano w szczególności, że rzeczony pomnik nie jest
pomnikiem oryginalnym. Xawery Dunikowski skopiował bowiem Pomnik Czynu
Powstańczego na Górze Św. Anny. Ponadto, zdaniem Sygnatariuszy petycji, nie można
powiedzieć, że Dunikowski był autorem olsztyńskiego pomnika. Wszystko musiało być
zgodnie z zaleceniami (wykonano 7 makiet) Komisji Ministerialnej, powołanej przez
Włodzimierza Sokorskiego, Ministra Kultury i Sztuki. Prawa do ostatecznych decyzji
o kształcie artystycznym pomnika nie miał zagwarantowanych ani Dunikowski, ani też
olsztyński Komitet Budowy Pomnika. Xawery Dunikowski projekt olsztyńskiego pomnika
tylko firmował swoim nazwiskiem, będąc zaledwie jego współautorem.

Ponadto Sygnatariusze petycji podnieśli, że w ww. decyzji obiekt został wpisany
do rejestru zabytków pod fałszywą nazwą. Fałszem jest, zdaniem Sygnatariuszy, że jest to
„Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko – Mazurskiej”, jak również, że go wykonano w latach
1949 - 53, jak to ujęto w uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia. W latach 1949 - 53 na wskazanym
miejscu zbudowano, a w 1954 r. odsłonięto „Pomnik Wdzięczności dla Armii Radzieckiej”. Od
początku, w zamyśle władz partyjnych (właściwie sowieckich) Olsztyna było „wznieść pomnik
wyrażający hołd dla żołnierzy radzieckich, którzy zdobyli i wyzwolili Olsztyn spod okupacji
hitlerowskiej”. Ostatecznie zaowocowało to utworzeniem 21 maja 1949 r., nowego,
zreorganizowanego Komitetu Budowy Pomnika Wdzięczności dla Armii Radzieckiej.

Historyk, dr Jerzy Sikorski podaje, że w 1993 r., w związku z robotami na placu odkryto płytę
z czerwonego piaskowca z inskrypcją: „Tu stanie Pomnik Wdzięczności dla Armii Radzieckiej,
20 I 1945 — 20 VI 1948”. Zatem przez cały czas monument ów oficjalnie był nazywany
„Pomnikiem Wdzięczności dla Armii Radzieckiej”, gdyż to ona „oswobadzała” Olsztyn.
Zdaniem Wnoszących petycję, w roku 1993 dokonano samowoli i stworzono fałszywy
dokument.

Zmiany nazw placów i nawet podrzędnych ulic wymagały uchwał Rady Miasta,
a uchwały, czy jakiejkolwiek decyzji o zmianie nazwy wielkiego monumentu, „Pomnika
Wdzięczności Armii Czerwonej” na fałszywą - „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko -
Mazurskiej” - nie ma. Stosownego dokumentu nie posiada ani Urząd Miasta Olsztyna, ani
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Olsztynie, ani Archiwum Państwowe w Olsztynie,
gdzie została przeprowadzona kwerenda za okres od 1954 do 1990 roku. „Pomnika
Wyzwolenia Ziemi Warmińsko - Mazurskiej" nie ma i nigdy nie było. Istnienie fałszywego
dokumentu potwierdzono, zdaniem Wnoszących petycję, w uzasadnieniu postanowienia
sądowego, stwierdzając: „(...) nie sposób zarzucić pełniącym stanowisko Prezydenta Miasta
Olsztyna, przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków służbowych polegającego

na używaniu dokumentu, poświadczającego nieprawdę[!], skoro jest on legalnie
występującym w obiegu urzędowym” (sygn. akt II Kp 621/17; PR 2 Ds. 1494.2017).
Sygnatariusze petycji zwrócili przy tym uwagę na fakt, że decyzję o wpisaniu sowieckiej
pozostałości do rejestru zabytków podjęto 19 maja 1993 r., a dopiero po dwóch tygodniach,
4 czerwca 1993 r., Rada Miejska w Olsztynie zniosła uchwałą nazwę „Plac Armii Czerwonej”.

W petycji podkreślono również, iż inicjatorem i zleceniodawcą budowy pomnika był
wojewoda olsztyński Mieczysław Moczar - generał dywizji Korpusu Bezpieczeństwa
Wewnętrznego i agent wywiadu „Razwiedupru/GRU”. Pomnik wystawiono w geście
„wdzięczności” Armii Czerwonej za zniszczenie w 60% zabudowy Olsztyna już po
„wyzwoleniu”, gwałty na miejscowej ludności, kradzież dóbr z Warmii i okupację naszej
Ojczyzny. Na pomniku znajduje się sylwetka czerwonoarmisty, sceny sławiące Armię
Czerwoną oraz sierp i młot - godło ZSRR.

Nazywanie tego pomnika przez mieszkańców Ziemi Warmińsko - Mazurskiej „szubienicami” odzwierciedla rzeczywistą wdzięczność ludności dla
,,oswobodzicieli”. W petycji zwrócono też uwagę, że pozostawianie w przestrzeni publicznej
symboliki sierpa i młota, czerwonoarmisty, scen chwały Armii Czerwonej jest
propagowaniem ustroju totalitarnego - komunistycznego i może być traktowane jako
działanie przestępcze, zagrożone karą pozbawienia wolności do lat dwóch (art. 256 Kk).

W dniu 9 marca 2022 r. do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego wpłynął
wniosek Prezydenta Olsztyna o skreślenie z rejestru zabytków Pomnika Wyzwolenia Ziemi
Warmińsko – Mazurskiej usytuowanego na Placu Xawerego Dunikowskiego w Olsztynie,
działka nr 27/2, obręb 70 Olsztyn, wraz z jego otoczeniem, wpisanym do rejestru zabytków,
obejmującym działki nr 26/2 oraz 27/2, obręb 70 Olsztyn. W uzasadnieniu podniesiono,
że w ocenie Wnioskującego, a także znacznej części społeczeństwa oraz mieszkańców
Olsztyna, wartość zabytkowa przedmiotowego pomnika, będąca podstawą wydania decyzji
o wpisie tego obiektu do rejestru zabytków, budzi uzasadnione wątpliwości.

Zarówno w kontekście przepisu art. 5a ust. 1 ustawy o zakazie propagowania komunizmu lub innego
ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy,
budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki, jak i treści przepisu
art. 13 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, przeprowadzenie ponownej
analizy oraz dokonanie ponownej oceny w kontekście ewentualnych wartości, jakie miałby
ten pomnik reprezentować, jest wysoce uzasadnione.

Zdaniem Prezydenta, w świetle trwającej, niczym nieuzasadnionej napaści Rosji na Ukrainę, wymowa i przekaz ideowy
pomnika nabiera innego znaczenia, gloryfikującego Armię Czerwoną, której spadkobiercą
poczuwa się obecna, agresywna armia Federacji Rosyjskiej. Te fakty, oraz skomplikowana
ocena działalności Armii Czerwonej w czasie zajmowania Warmii i Mazur w 1945 roku
powodują, że pomnik w jego wymiarze moralno-ideowym jest bardzo negatywnie oceniany
przez mieszkańców Olsztyna oraz Warmii i Mazur. Utrzymywanie ochrony konserwatorskiej
tego monumentu wywołuje głośny sprzeciw społeczny, dlatego odstąpienie od dalszej ochrony
pozwoli znaleźć monumentowi Xawerego Dunikowskiego inne miejsce. Prezydent Olsztyna
podniósł ponadto, że na wskazane wyżej fakty zwracały i zwracają również uwagę liczne
organizacje pozarządowe oraz stowarzyszenia.

W dniu 23 sierpnia 2022 r., Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego wszczął
z urzędu postępowanie w sprawie uchylenia, na podstawie art. 161 Kpa, ww. decyzji
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 19 maja 1993 r., l. dz. PSOZ/IZR.5330-12/93.
Zgodnie z art. 61 § 4 Kpa, Minister zawiadomił o tym fakcie Gminę Olsztyn oraz Warmińsko –
Mazurskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W toku postępowania, pismem z dnia
29 sierpnia 2022 r., Prezydent Olsztyna przedstawił swoje stanowisko w sprawie, podnosząc
w szczególności, że los przedmiotowego monumentu był w bieżącym roku przedmiotem
wielokrotnych konsultacji z mieszkańcami Olsztyna.

Oprócz głosów opowiadających się za relokacją albo wręcz zburzeniem pomnika, pojawiło się bardzo dużo głosów historyków,
architektów, urbanistów, społeczników oraz przedstawicieli środowisk kombatanckich
opowiadających się za jego pozostawieniem w obecnej lokalizacji, zmianą wydźwięku
ideowego i jego zachowania, jako świadectwa pamięci oraz świadka trudnej przeszłości.

W ramach konsultacji, w dniach 19–28 kwietnia 2022 r., Instytut Badań Rynkowych
i Społecznych „Ibris” przeprowadził telefoniczne badanie ankietowe dotyczące przyszłości
pomnika na reprezentatywnej (1000 ankietowanych) grupie mieszkańców Olsztyna. Ponadto,
Prezydent Olsztyna stwierdził, że stan zachowania pomnika nie stanowi zagrożenia dla życia
lub zdrowia ludzkiego, co zostało, w Jego ocenie, również wykazane podczas kontroli
przeprowadzonej w dniu 1 czerwca 2022 r. przez Warmińsko-Mazurskiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków oraz znajduje odzwierciedlenie w ekspertyzie opracowanej przez inż.
Marka Kowalczyka. Do pisma tego załączone zostały notatki ze spotkań z przedstawicielami
olsztyńskich stowarzyszeń i zainteresowanych osób, wyniki badania opinii na temat Pomnika
Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, a także ww. ekspertyzę.

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 161 § 1 Kodeksu postępowania administracyjnego, minister może uchylić lub zmienić
w niezbędnym zakresie każdą decyzję ostateczną, jeżeli w inny sposób nie można usunąć
stanu zagrażającego życiu lub zdrowiu ludzkiemu albo zapobiec poważnym szkodom dla
gospodarki narodowej lub dla ważnych interesów Państwa. Możliwość zastosowania
mechanizmu zawartego w komentowanym artykule jest ściśle determinowana
kumulatywnym wystąpieniem czterech przesłanek.

Z przepisu tego wynika, że przyczynę uchylenia może stanowić wyłącznie zagrożenie
dla szczególnych dóbr. I tak, zgodnie z art. 161 § 1 ab initio Kpa, tą przesłanką jest dążenie
do „usunięcia stanu zagrażającego życiu lub zdrowiu ludzkiemu albo zapobieżenie poważnym
szkodom dla gospodarki narodowej lub dla ważnych interesów Państwa”.

Możliwość zastosowania tego trybu ma walor następczy, związany z tym, że jego zastosowanie jest ściśle
uzależnione od braku w ustawodawstwie innych mechanizmów, które umożliwiłyby
osiągnięcie celu zawartego w przesłance pierwszej. Ponadto, decyzja może zostać zmieniona
lub uchylona „tylko w niezbędnym zakresie”, tj. w takim, jaki będzie konieczny dla stworzenia
warunków umożliwiających „usunięcie stanu zagrażającego życiu lub zdrowiu ludzkiemu albo
zapobieżenie poważnym szkodom dla gospodarki narodowej lub dla ważnych interesów
Państwa”.

Możliwość zastosowania niniejszego mechanizmu przynależy do właściwości niektórych
organów. Jak wskazał w swoim komentarzu Z. Janowicz, są to wyłącznie „organy
administracji wysokiego stopnia” (Janowicz, KPA. Komentarz, 1995, s. 460), co również
świadczy o wyjątkowości tej instytucji. O ile niektóre inne nadzwyczajne tryby weryfikacji
decyzji ostatecznych mają na celu wyeliminowanie określonego rodzaju wadliwości, o tyle
tryb przewidziany w komentowanym przepisie dotyczy weryfikacji decyzji prawidłowej
(niedotkniętej żadną kwalifikowaną wadą prawną), która nie może być wzruszona na
podstawie przepisów KPA, przewidujących zmianę lub uchylenie decyzji na podstawie art.
154, 155, 163 KPA lub stwierdzenie jej nieważności na podstawie art. 156 § 1 KPA, czy też
wznowienie postępowania zakończonego decyzją ostateczną na podstawie art. 145 § 1 KPA
(zob. wyr. WSA w Warszawie z 24.3.2009 r., I SA/Wa 1901/08, Legalis, por. komentarz
do art. 161 § 1 Kpa, Legalis, wydanie elektroniczne).
Przepis art. 161 § 1 Kpa zawiera zatem odstępstwo od podstawowej zasady stabilności
decyzji ostatecznych.

Wobec powyższego, organ decydujący o uchyleniu decyzji ostatecznej
ma obowiązek ustalić, że istotnie zachodziła w sprawie sytuacja mogąca spowodować
poważne szkody dla ważnych interesów Państwa. Przesłanki z art. 161 § 1 Kpa nie mogą
podlegać wykładni rozszerzającej, lecz tylko ścisłej. Podstawę zastosowania tego przepisu
stanowią skutki faktyczne decyzji istotne dla stanów opisanych w tym przepisie (wyrok WSA
5
w Warszawie z dnia 16.02.2015 r., sygn. akt II SA/Wa 1352/14). W orzecznictwie sądów
administracyjnych podkreśla się, iż zastosowanie art. 161 § 1 Kpa, w celu zapobieżenia
poważnym szkodom dla ważnych interesów państwa jest możliwe tylko w przypadku
istniejącego w rzeczywistości stanu zagrożenia tego dobra.

Przedmiotowa decyzja została wydana na podstawie przepisów ustawy z dnia 15 lutego
1962 r. o ochronie dóbr kultury (Dz. U. Nr 10, poz. 48). Zgodnie z art. 2 tej ustawy
w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania ww. decyzji, dobrem kultury był każdy
przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla
dziedzictwa i rozwoju kulturalnego ze względu na jego wartość historyczną, naukową lub
artystyczną, przy czym jej art. 4 pkt 1 stanowił, że ochronie prawnej, przewidzianej
w przepisach ustawy, podlegały, m.in. dobra kultury, zwane w ustawie zabytkami wpisane do
rejestru zabytków. Zgodnie natomiast z art. 5 pkt 3 pod względem rzeczowym przedmiotem
ochrony mogą być w szczególności dzieła sztuk plastycznych - rzeźby, malarstwa, dekoracji,
grafiki i iluminatorstwa, rzemiosł artystycznych, broni, strojów, numizmatyki i sfragistyki.
Przepis art. 14 ust. 1 tej ustawy stanowił natomiast, że dobra kultury nieruchome, ruchome
oraz kolekcje wpisuje się do rejestru zabytków na podstawie decyzji:

1) wojewódzkiego konserwatora zabytków, wydanej z urzędu lub na wniosek prezydium
właściwej rady narodowej, właściciela albo użytkownika;

2) Ministra Kultury i Sztuki.

Należy w tym miejscu wskazać, że zgodnie z art. 140 ust. 1 ustawy o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami, decyzje ostateczne wydane na podstawie przepisów
ww. ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. zachowują ważność. Ponadto, w myśl art. 142 ust. 1
ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, dobra kultury wpisane do rejestru na
podstawie ustawy o ochronie dóbr kultury, stają się zabytkami wpisanymi do rejestru
w rozumieniu niniejszej ustawy.

Odnosząc powyższe do niniejszej sprawy trzeba podkreślić, że zgodnie z art. 5
Konstytucji, Rzeczpospolita Polska strzeże dziedzictwa narodowego. Nieodzownym
elementem tego dziedzictwa jest pamięć o historii Polski, a ochrona i zachowanie tej pamięci,
w szczególności o ogromie ofiar, strat i szkód poniesionych przez Naród Polski w latach II
wojny światowej i po jej zakończeniu, stanowi ważny interes Państwa. Istotnym
instrumentem ochrony tej pamięci i kształtowania sposobu postrzegania przeszłości są
pomniki, rozumiane jako dzieła służące upamiętnieniu osób lub wydarzeń.

W tym kontekście należy stwierdzić, że powszechnie znanym jest znaczenie, jakie
władze Federacji Rosyjskiej przywiązują do upamiętniania Armii Czerwonej. Analizę tego
stanu przeprowadził m.in. Adam Jaskólski w publikacji „Rosyjska narracja o II wojnie
światowej w świetle kryzysu ukraińskiego” (Przegląd Rusycystyczny 2020, nr 49172),
przywołując poglądy Katarzyny Chawryło, Lwa Gudkowa, Andrieja Kolesnikowa, Aliny Sobol
i Agaty Stolarz.

Z publikacji tej wynika, że władze rosyjskie od czasu stabilizacji gospodarczej
w Rosji w pierwszych latach XXI wieku poszukiwały nowego formatu ideologicznego, który
miałby odgrywać rolę oficjalnej ideologii państwowej Federacji Rosyjskiej. Do tego celu
wykorzystano m.in. najsilniejszy symbol współczesnej Rosji — wygraną w II wojnie
światowej. Autor wskazuje, że podstawą polityki historycznej Kremla jest podkreślanie roli
Związku Radzieckiego i Federacji Rosyjskiej, pretendującej do miana jego głównego
spadkobiercy, jako kraju, który uratował Europę przed nazizmem i tym samym zapewnił jej
długoletnie bezpieczeństwo i stabilizację. Zatem, zgodnie z oficjalną rosyjską narracją
radziecki żołnierz jest wyzwolicielem, nie zaś okupantem czy agresorem.
Autor publikacji stwierdza ponadto, że w kremlowskiej narracji o zwycięstwie
wyraźnie widoczne są elementy antyzachodnie i antyukraińskie. W czasie trwania kryzysu na
Ukrainie w 2014 r. jednym z jej podstawowych założeń stało się bowiem porównanie nowych
ukraińskich władz i jej zwolenników do „popleczników” nazistów z czasów II wojny

Odnosząc powyższe do niniejszej sprawy trzeba podkreślić, że zgodnie z art. 5
Konstytucji, Rzeczpospolita Polska strzeże dziedzictwa narodowego. Nieodzownym
elementem tego dziedzictwa jest pamięć o historii Polski, a ochrona i zachowanie tej pamięci,
w szczególności o ogromie ofiar, strat i szkód poniesionych przez Naród Polski w latach II
wojny światowej i po jej zakończeniu, stanowi ważny interes Państwa. Istotnym
instrumentem ochrony tej pamięci i kształtowania sposobu postrzegania przeszłości są
pomniki, rozumiane jako dzieła służące upamiętnieniu osób lub wydarzeń.
W tym kontekście należy stwierdzić, że powszechnie znanym jest znaczenie, jakie
władze Federacji Rosyjskiej przywiązują do upamiętniania Armii Czerwonej. Analizę tego
stanu przeprowadził m.in. Adam Jaskólski w publikacji „Rosyjska narracja o II wojnie
światowej w świetle kryzysu ukraińskiego” (Przegląd Rusycystyczny 2020, nr 49172),
przywołując poglądy Katarzyny Chawryło, Lwa Gudkowa, Andrieja Kolesnikowa, Aliny Sobol
i Agaty Stolarz. Z publikacji tej wynika, że władze rosyjskie od czasu stabilizacji gospodarczej
w Rosji w pierwszych latach XXI wieku poszukiwały nowego formatu ideologicznego, który
miałby odgrywać rolę oficjalnej ideologii państwowej Federacji Rosyjskiej. Do tego celu
wykorzystano m.in. najsilniejszy symbol współczesnej Rosji — wygraną w II wojnie
światowej. Autor wskazuje, że podstawą polityki historycznej Kremla jest podkreślanie roli
Związku Radzieckiego i Federacji Rosyjskiej, pretendującej do miana jego głównego
spadkobiercy, jako kraju, który uratował Europę przed nazizmem i tym samym zapewnił jej
długoletnie bezpieczeństwo i stabilizację. Zatem, zgodnie z oficjalną rosyjską narracją
radziecki żołnierz jest wyzwolicielem, nie zaś okupantem czy agresorem.
Autor publikacji stwierdza ponadto, że w kremlowskiej narracji o zwycięstwie
wyraźnie widoczne są elementy antyzachodnie i antyukraińskie. W czasie trwania kryzysu na
Ukrainie w 2014 r. jednym z jej podstawowych założeń stało się bowiem porównanie nowych
ukraińskich władz i jej zwolenników do „popleczników” nazistów z czasów II wojny
6
światowej, a nowo powstały na Ukrainie system państwowy określa się mianem nazizmu lub
neonazizmu. Nadto, obecną sytuację geopolityczną na świecie porównuje się z sytuacją sprzed
II wojny światowej, przypominając, że wówczas jedynie ZSRR rozpoznał realne zagrożenie,
jakim był nazistowski charakter III Rzeszy, a lekceważenie tego zagrożenia ze strony państw
zachodnich ma miejsce również dziś. Zatem, jak zauważa Autor, „najnowsza narracja
rosyjskich władz i jej mediów o II wojnie światowej doskonale łączy w sobie dwa (...)
podstawowe obecnie filary ideologiczne mające służyć wzmocnieniu jedności rosyjskiego
społeczeństwa: pierwszym z nich jest pamięć o Zwycięstwie, drugim zaś niechęć
(nienawiść) do (realnego bądź domniemanego) wroga, mianowicie świata Zachodu
i Ukrainy.”
Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko – Mazurskiej jest nośnikiem opisanej powyżej
narracji historycznej. Od wielu lat stanowi on źródło sporów dotyczących pamięci
historycznej Warmii i Mazur. Z materiałów prasowych odnoszących się do tego obiektu, jak
i z monografii na temat historii Olsztyna, w tym książki Radosława Sierockiego, Rafała Kleśta
- Nawrockiego i Jacka Kowalewskiego pt. „ Praktykowanie pamięci. Olsztynianie -
rekonesans antropologiczny”, Olsztyn 2014 wynika, że temat przeszłości, teraźniejszości
i przyszłości Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej dzieli zarówno lokalnych
polityków, działaczy społecznych, jak i mieszkańców Olsztyna. Spór ten znajduje
odzwierciedlenie we wnioskach kierowanych do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Po agresji Rosji na Ukrainę spór, którego źródłem jest Pomnik Wyzwolenia Ziemi
Warmińsko-Mazurskiej, przybrał na sile. Prezydent Olsztyna w poście z dnia 2 marca 2022 r.
umieszczonym na serwisie społecznościowym Facebook podniósł, że agresja na Ukrainę
w sposób brutalny odsłoniła imperialne zamiary Rosji. Wskazał również, iż z uwagi
na to, że dzisiejsza zbrodnicza, putinowska Rosja odwołuje się do tradycji Armii Czerwonej,
której brutalności mieszkańcy Warmii i Mazur doświadczyli w roku 1945, podjął decyzję
o wystąpieniu do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z wnioskiem o zdjęcie ochrony
konserwatorskiej z Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, objętego taką
decyzją z dnia 19 maja 1993 roku, zbudowanego pierwotnie, w latach 1949 -53, jako pomnik
wdzięczności Armii Czerwonej. Post ten, jak również posty z dnia 11 maja oraz 23 maja
2022 r. dotyczące ww. pomnika zostały skomentowane ponad 200 razy. Z lektury
ww. komentarzy wynika, że spór na temat pomnika jest poważny i wpływa na nastroje
społeczne panujące w Olsztynie. Dowodem na wzrastający niepokój społeczny są również
protesty przeciwko rosyjskiej agresji na Ukrainę i dalszemu pozostawianiu tego pomnika
w centrum miasta, polegających na wieszaniu, na pylonie pomników pylonów płacht
w niebiesko-żółtych barwach z hasłem „Solidarni z Ukrainą”, wykonywanie na pomniku, przy
użyciu czerwonej farby napisów potępiających rosyjską agresję, bądź zawieszeniu na pomniku
w dniu 9 maja 2020 r., transparentu z napisem „Katyń”.
W ocenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego należy podzielić pogląd
Prezydenta Olsztyna, wyrażony we wniosku o skreślenie pomnika z rejestru zabytków, że
w świetle trwającej, niczym nieuzasadnionej napaści Rosji na Ukrainę, wymowa i przekaz
ideowy pomnika nabiera innego znaczenia, gloryfikującego Armię Czerwoną, której
spadkobiercą czuje się obecna, agresywna armia Federacji Rosyjskiej. Utrzymywanie ochrony
konserwatorskiej obiektu stanowi swoiste utrwalanie tego przekazu. Zapobieżenie
propagowaniu przedstawionej narracji Federacji Rosyjskiej stanowi ważny interes Państwa
i jednocześnie jest realizacją obowiązku wynikającego z art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej.
Uchylenie przedmiotowej decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie
niewątpliwie umożliwi wszczęcie w odniesieniu do Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-
Mazurskiej procedury przewidzianej ustawie o zakazie propagowania komunizmu lub innego
7
ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy,
budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz pomniki. Zgodnie bowiem z art. 5a
ust. 3 pkt 4 tej ustawy, przepisów o zakazie upamiętniania lub propagowania osób,
organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, nie
stosuje się do pomników wpisanych - samodzielnie albo jako część większej całości - do
rejestru zabytków.
Odnosząc się do dokumentów i informacji przekazanych przez Prezydenta Olsztyna
przy piśmie z dnia 29 sierpnia 2022 r., należy stwierdzić, że Minister Kultury i Dziedzictwa
Narodowego nie kwestionuje stanu zachowania, w jakim pomnik pozostaje. Jednocześnie,
w ocenie Ministra, ochrona i zachowanie pamięci o historii II wojny światowej
i wydarzeniach, które nastąpiły po jej zakończeniu, w tym roli Armii Czerwonej, w sytuacji
agresji Rosji na Ukrainę, nie pozwala na pozostawienie pomnika pod ochroną
konserwatorską.
Odnosząc się do kwestii stwierdzenia nieważności decyzji o wpisie pomnika do
rejestru zabytków trzeba wyjaśnić, że w dniu 16 września 2021 r. weszła w życie ustawa z dnia
11 sierpnia 2021 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania administracyjnego. Z art. 156 § 2
Kpa, w brzmieniu nadanym ww. ustawą nowelizującą wynika, że nie stwierdza się
nieważności decyzji z przyczyn wymienionych w art. 156 § 1 Kpa, jeżeli od dnia jej doręczenia
lub ogłoszenia upłynęło dziesięć lat. Jak wynika ze zwrotnego poświadczenia odbioru decyzji
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie z dnia 19 maja 1993 r.,
l. dz. PSOZ/IZR.5330-12/93, wpisującej do rejestru zabytków Pomnik Wyzwolenia Ziemi
Warmińsko - Mazurskiej w Olsztynie, rozstrzygnięcie to zostało doręczone Prezydentowi
Olsztyna w dniu 25 maja 1993 r. Zatem dziesięcioletni termin, zakreślony w art. 156 § 2 Kpa,
już upłynął. Oznacza to, że nawet w przypadku ustalenia, że decyzja ta dotknięta jest jedną
z wad uzasadniających stwierdzenie jej nieważności, nie byłaby możliwa jej eliminacja
z obrotu prawnego w tym trybie, a przedmiotowy pomnik pozostałby w rejestrze zabytków.
Trzeba także stwierdzić, że przeprowadzone analizy wykazały brak możliwości
zastosowania do przedmiotowego obiektu przepisów o skreśleniu z rejestru zabytków. Z art.
13 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wynika, że skreślić z rejestru
można zabytek, który uległ zniszczeniu w stopniu powodującym utratę jego wartości
historycznej, artystycznej lub naukowej albo którego wartość będąca podstawą wydania
decyzji o wpisie do rejestru nie została potwierdzona w nowych ustaleniach naukowych.
Podstawą skreślenia obiektu z rejestru zabytków nie mogą być inne okoliczności.
W niniejszej sprawie nie ulega wątpliwości, że stan zachowania przedmiotowego
pomnika nie uzasadnia tezy o jego zniszczeniu w stopniu powodującym utratę jego wartości
historycznej, artystycznej lub naukowej. W odniesieniu natomiast do drugiej przesłanki
umożliwiającej skreślenie obiektu z rejestru zabytków należy wyjaśnić, że pod pojęciem
„nowych ustaleń naukowych” rozumie się takie dane i informacje o obiekcie, które nie były
znane organowi ochrony zabytków w dacie wpisu do rejestru zabytków, a które rzutują na
ocenę jego wartości, przesądzającej o wpisie do tego rejestru. Należy przyjąć, że u podstaw
sformułowania przesłanki nowych ustaleń naukowych leżało przeświadczenie, iż wpis zabytku
do rejestru może nieraz być dokonany w oparciu o błędne rozpoznanie, w efekcie czego
zabytkowi przyznawane są wartości, których w rzeczywistości nie posiada. W takiej sytuacji
omawiana przesłanka daje możliwość weryfikacji merytorycznej poprawności wpisu i jego
usunięcie w razie mylnego stwierdzenia istnienia wartości zabytkowej. Chodzi zatem o takie
dane i informacje o obiekcie, które nie były znane lub nie zostały wzięte pod uwagę przez
organ konserwatorski w chwili wpisu zabytku do rejestru, a które decydują o tym, czy obiekt
posiada wartości będące podstawą dla objęcia go ochroną konserwatorską.
8
Z treści przedmiotowej decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie
z dnia 19 maja 1993 r. wynika, że dla oceny wartości zabytkowej pomnika podstawowe
znaczenie mają jego wartość artystyczna i naukowa. Wyżej wymieniony pomnik jest
przykładem spuścizny Xawerego Dunikowskiego i przedmiotem badań nad twórczością tego
artysty. Nie ulega wątpliwości, że wartość ta jest obiektywna i przynależna obiektowi stale od
momentu wpisania do rejestru zabytków. Pomnik ten został wpisany do rejestru zabytków
ze względu na wskazane wyżej wartości, a nie z uwagi na jego nazwę. W związku z powyższym
należy stwierdzić, że nie zachodzą przesłanki do skreślenia z rejestru zabytków Pomnika
Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej w Olsztynie. Kwestia ta została szczegółowo
wyjaśniona w piśmie Generalnego Konserwatora Zabytków z dnia 10 grudnia 2021 r.,
stanowiącym odpowiedź na ww. petycję wniesioną dnia 16 czerwca 2021 r.
Z tego powodu należało orzec, jak na wstępie.
Strona niezadowolona z niniejszej decyzji może zwrócić się do Ministra Kultury,
Dziedzictwa Narodowego i Sportu z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy w terminie 14
dni od dnia doręczenia niniejszej decyzji. Jeżeli Strona nie chce skorzystać z prawa do
zwrócenia się z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy, może wnieść na niniejszą decyzję
skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, w terminie 30 dni od dnia
doręczenia decyzji stronie. Skargę wnosi się za pośrednictwem Ministra Kultury, Dziedzictwa
Narodowego i Sportu.
Wpis sądowy od skargi wynosi 200 zł.
Stronie, na jej wniosek złożony przed wszczęciem postępowania lub w toku
postępowania, może być przyznane prawo pomocy. Prawo pomocy obejmuje zwolnienie
od kosztów sądowych w całości lub w części oraz ustanowienie adwokata albo radcy
prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Wniosek o przyznanie prawa
pomocy wolny jest od opłat sądowych.

 Pismo prezydenta Olsztyna do Ministra Kultury w reakcji na wszczęcie przez ministra postępowania w celu usunięcia pomnika z rejestru zabytków.

Tweet