Jacek Strużyński
Potrzebę istnienia w miastach ulic i placów - kośćca struktury funkcjonalnej i elementów kompozycji przestrzennej dostrzegano już w starożytności. W I w. p.n.e. wyraz temu dał Witruwisz
Marcus Vitruvius Pollio - rzymski architekt i inżynier wojenny żyjący w I w. p.n.e. (...)Witruwiusz zasłynął jako autor traktatu O architekturze ksiąg dziesięć, który powstał pomiędzy rokiem 20 p.n.e. a 10 p.n.e. w swoim wiekopomnym dziele "O architekturze ksiąg dziesięć", a za nim w czasach nowożytnych w XVI w. Andrea Palladio
Andrea Palladio (ur. w 1508 w Padwie, zm. w 1580 w Vicenzy), włoski architekt i teoretyk architektury. .
W traktacie „Cztery Księgi o Architekturze” we wstępie Palladio oddaje cześć swemu wielkiemu poprzednikowi i jednoznacznie wskazuje źródło swojej wiedzy o architekturze starożytnej: „obrałem sobie za mistrza i przewodnika Witruwiusza”
Cyt. zaczerpnięty z wydania polskiego PWN, Warszawa 1955. W rozdziale XVI-tym „O placach i budowlach, które je otaczają” językiem bardzo prostym i dobitnym pisze „Oprócz ulic, o których była mowa wyżej, potrzebna jest w miastach większa lub mniejsza ilość placów, na których gromadzą się ludzie, by załatwiać sprawy odpowiednio do swych potrzeb i zajęć; a ponieważ mają one różne przeznaczenie, przeto każdemu należy przydzielić właściwe i sposobne miejsce. Takie wolne przestrzenie pozostawione w mieście, poza tym że na nich mogą się gromadzić ludzie w celu przechadzki, rozrywki lub handlu, przysparzają również miastu wiele ozdoby, zwłaszcza jeśli znajdują się u wylotu ulicy, w pięknym i rozległym miejscu, skąd roztacza się widok na jakiś piękny budynek, szczególnie na świątynię. (...)”
Cyt. zaczerpnięty j.w.
Narodziny olsztyńskiego monumentu
Na początku 1949 roku komitet budowy pomnika zaprosił Xawerego Dunikowskiego
Xawery Dunikowski (ur. 24 listopada 1875 w Krakowie, zm. 26 stycznia 1964 w Warszawie) - polski pedagog, rzeźbiarz i malarz. (...) W 1896 r. przyjechał do Krakowa studiować w Szkole Sztuk Pięknych u rzeźbiarzy: Alfreda Dauna w latach 1896-99 i Konstantego Laszczki 1899-1903. Po studiach wyjechał do Warszawy, aby objąć stanowisko profesora rzeźby w Szkole Sztuk Plastycznych. (...) W Warszawie pracował do roku 1910, po czym wyjechał do Krakowa. W 1914 r. wyjechał na stypendium do Londynu. Kolejne lata spędził w Paryżu, służył przez rok w Legii Cudzoziemskiej. W 1922 r. wrócił do Polski, aby objąć katedrę rzeźby na krakowskiej ASP. W okresie międzywojennym otrzymał wiele prestiżowych nagród, wykonał setki realizacji, które przyniosły mu międzynarodową sławę. Z dzieł z tego okresu należy wymienić postacie czterech ewangelistów na gmachu Seminarium Śląskiego w Krakowie z 1927 r., głowy wawelskie z lat 1925-27 i najlepsze dzieło - pomnik prezydenta Józefa Dietla z 1936 r. Pomnik ten dziś zaliczany jest do najwybitniejszych dzieł Dunikowskiego i uważany za jeden z najlepszych pomników na świecie. Okres okupacji spędził jako więzień obozu Auschwitz, gdzie trafił po aresztowaniu w 1940 r. Uczestniczył w tamtejszym ruchu oporu organizowanym przez Witolda Pileckiego. Po wojnie, w latach 1945-55, kierował katedrą rzeźby na krakowskiej ASP. W 1955 r. na stałe przeniósł się do Warszawy. W 1959 r. został profesorem i kierownikiem katedry rzeźby w Państwowej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu. Z powojennych realizacji Dunikowskiego należy wymienić Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny (1955) (...) Był artystą powszechnie znanym i cieszącym się ogromnym autorytetem. Odznaczony Orderem Budowniczych Polski Ludowej w 1949 r. i Orderem Sztandaru Pracy I Klasy w 1955 r. - źródło Wikipedia do Olsztyna. W trakcie pobytu artysta obejrzał zapewne wskazane przez komitet lokalizacje planowanej inwestycji
Rozważane były prawdopodobnie jedynie dwie lokalizacje na dawnym placu M. Kopernika (ob. gen. J. Bema) oraz w obecnym miejscu, a także zwiedził ruiny byłego Mauzoleum Hindenburga pod Olsztynkiem. Wydaje się, że już wtedy w głowie twórcy zaistniały pierwsze zarysy olsztyńskiego monumentu. Mając świeżo w pamięci pobyt w olsztyneckim mauzoleum stwierdził: „Macie olbrzymi skarb. Z tego kamienia zbudować można wspaniały pomnik”. Jak pisze Jerzy Sikorski „Dunikowski zaprojektował pomnik na miarę realnych możliwości materiałowych, jakimi dysponowano na miejscu; w innym wypadku zapewne nie powstałoby tego rodzaju dzieło na terenie Olsztyna. Dla artysty zmnaleziony tu budulec stał się pokusą i inspiracją do rozwinięcia koncepcji na szeroką skalę – praktycznie bez ograniczeń.”
Maszynopis w teczce obiektowej w Archiwum WUOZ w Olsztynie
Koncepcja przestrzenna X. Dunikowskiego
Dunikowski w swoim pierwszym liście, datowanym na 2 kwietnia 1949 r., kierowanym jeszcze do Pana Prezesa Tow. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej i Wojewody Gen. Moczara w Olsztynie pisze: „(...) Bardzo chętnie gotów jestem opracować projekt Pomnika Wdzięczności Armii Radzieckiej w Olsztynie. Muszę jednak otrzymać następujące dane:
1/ plan sytuacyjny
2/ wielkość pomnika
3/ w jakim materiale pomnik ma być wykonany
4/ jakie fundusze przeznaczone są na ten cel
5/ w jakim terminie ma być projekt wykonany
Po otrzymaniu tych danych będę mógł zorientować się w sytuacji i natychmiast Panom prześlę definitywną odpowiedź (...)”
Ówczesna Rada Miejska Olsztyna w drodze uchwały zadecydowała o lokalizacji pomnika na niezabudowanym terenie na przedłużeniu ul. M. Kopernika po południowej stronie al. Zwycięstwa (obecnie aleja Marszałka J. Piłsudskiego), a plac który tam miał powstać nazwany został pl. Armii Czerwonej (do niedawna przez szereg lat nosił nazwę pl. Zwycięstwa).
W cytowanym wyżej liście X. Dunikowski w stawianych wymaganiach na pierwszym miejscu postawił potrzebę analizy planu sytuacyjnego jako elementu kluczowego jego artystycznych rozważań, dlatego też w późniejszym czasie modelowanych w glinie przez artystę makietach znajdują się i te które przedstawiają istniejącą konfigurację terenu, zabudowę w bezpośrednim otoczeniu, kompozycje placu, jego posadzki, ogrodzenia i schodów terenowych
Fotografie takich makiet znajdują się m.in. ww. teczce obiektowej w Archiwum WUOZ w Olsztynie. Olsztyński monument w twórczości artystycznej Dunikowskiego, obok innego z tego okresu Pomnika Czynu Powstańczego na Górze Świętej Anny, jest jednym z tych przykładów, w których rzeźba stapia się z architekturą.
Przyglądając się lokalizacji pomnika i związanego z nim placu w pierwszej kolejności zauważamy umiejscowienie jego osi głównej na przedłużeniu osi ul. Kopernika. Pomnik zamyka perspektywę tejże ulicy i co niezwykle interesujące - nie czyni tego jednak definitywnie. Na przedłużeniu tego kierunku za tym monumentem, który zdaje się być bramą między dwoma światami, w początkach jego istnienia zanim na skarpie wyrosły nieuporządkowane zadrzewienia roztaczał się rozległy widok na dolinę meandrującej Łyny (w obecnych planach zagospodarowania przestrzennego miasta to tereny tzw. Parku Centralnego).
Drugim dość czytelnym elementem koncepcji przestrzennej jest wielkość i kształt placu oraz umiejscowienie samego monumentu. Okazuje się, że Dunikowski głębokość placu (jego długość) wyznaczył na przedłużeniu płaszczyzn północnej i południowej elewacji gmachu dawnej Rejencji
Gmach d. Rejencji mieści obecnie m.in. Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego, ograniczając plac od strony ulicy niewysokim kamiennym murem
W czerwcu 2004r. wbrew zapisom obowiązującego planu miejscowego „Centrum” WKZ w Olsztynie wydał pozwolenie na odsunięcie tego muru od ulicy o ok. 3 m, tym samym zmniejszając plac, zmieniając jego pierwotne proporcje i narys (obecne ogrodzenie przebiega skośnie)., a od południa stawiając tam pomnik. W ten sposób plac ten kompozycyjnie został sprzężony z fasadą tego budynku, co dodatkowo podkreślił artysta sytuując na jej osi głównej we wschodniej części placu jedne ze schodów terenowych. Zachodnią granicę placu wyznaczył Dunikowski symetrycznie względem osi głównej założenia pomnika.
Kolejnym wyraźnym elementem kompozycji placu i bezpośredniego sąsiedztwa jest tarasowe rozwiązanie poziomów nawierzchni. Z poziomu terenu i ulicy przed budynkiem d. Rejencji wspomnianymi schodami schodzi się na płaszczyznę placu posadowioną na tym samym poziomie co wlot ul. Kopernika, od strony zachodniej z poziomu posadzki placu na całej jego długości na teren przyległy prowadziły długie kilkustopniowe schody terenowe.
Całość kompozycji dopełnia wysoka zieleń z dwóch stron flankująca plac i kierująca wzrok w stronę monumentu.
W centrum kompozycji został umiejscowiony pomnik, o którym w biogramie Dunikowskiego H. Kubaszewska pisze: „uderza organiczne zespolenie rzeźby z architekturą, skala wymiarów, statyczna i przejrzysta kompozycja prosto ciętych brył i wygładzonych płaszczyzn, w które wkomponowana jest geometrycznie, uproszczona postać ludzka.”
Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, ISPAN, Wrocław 1975
Architekci olsztyńscy i środowiska artystyczne od wielu lat wskazują na niezaprzeczalną wartość tego miejsca. Na wartości, które wynikają z wielowiekowych sięgających antyku tradycji w kształtowaniu przestrzeni miejskich i publicznych. Wskazują na klarowność i syntetyczną prostotę kompozycji placu i pomnika Dunikowskiego, na to że jest to kompozycja pełna i skończona urbanistycznie, a w przypadku Olsztyna jest to jedno z nielicznych miejsc tak precyzyjnie przemyślane i zakomponowane. Monument wraz z przestrzenią placu oraz otoczeniem tworzy swoistą jedność, dlatego też dzieło to (pomnik) bez obecnego kontekstu przestrzennego w zasadzie przestanie istnieć.
Bezsprzeczne walory artystyczne i kompozycji przestrzennej Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko – Mazurskiej, jak i światowej sławy jego twórca stały się w 1993 r. podstawą do wpisu do rejestru zabytków co znalazło również swoje odzwierciedlenie w zapisach i rysunku Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego CENTRUM uchwalonego w 2003 r.
Jacek Strużyński
Fotografia
Widok Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej w perspektywie ul. M. Kopernika. Fot. J. Strużyński, wrzesień 2008r.
Rysunek
Analiza kompozycji Pomnika Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, J. Strużyński, październik 2008 r
Skomentuj
Komentuj jako gość