Selim Chazbijewicz
Postać generała Macieja Sulejmana Sulkiewicza należy do mało, wręcz prawie w ogóle nieznanych sylwetek politycznych Europy Wschodniej z I połowy XX wieku. Na jego temat oraz działalności, którą prowadził, nie ma praktycznie żadnych większych publikacji, jeśli nie liczyć dwóch artykułów w okresie międzywojennym i jednego współcześnie. Była to z pewnością postać barwna i ciekawa, a jednocześnie tragiczna ofiara własnej politycznej niezłomności przekonań. Niewątpliwie Sulkiewicz warty jest tego, by poświęcić mu naukową monografię.
Jednocześnie polski kresowy szlachcic i litewski Tatar, cesarsko-rosyjski oficer, twórca prototypu muzułmańskiej armii i premier Krymu reprezentujący propolskie stanowisko.
Z Kiemiejszy na Krym
Urodził się 20 czerwca 1865 roku w majątku Kiemiejsze w powiecie lidzkim, ówczesnej guberni wileńskiej. Został zapisany do ksiąg metrykalnych parafii muzułmańskiej w Niekraszuńcach. Ojcem jego był Aleksander Sulkiewicz, podpułkownik huzarów w armii rosyjskiej, matką Rozalia z Sobolewskich. Jak wielu ówczesnych polsko-litewskich Tatarów wybrał karierę wojskową. Ogólne wykształcenie zdobył w Michajłowskim Korpusie Kadetów w Woroneżu. Następnie naukę kontynuował w Michajłowskiej Szkole Artylerii, gdzie uczył się w latach 1883 - 1886. Szkołę wojskową kończy w randze podporucznika. Po czym pełni służbę w garnizonie w Odessie oraz na Dalekim Wschodzie, biorąc udział w wojnie rosyjsko – japońskiej.
Od czerwca 1910 roku pełni funkcje generała sztabowego przy szefie sztabu generalnego, jesienią tegoż roku zostaje awansowany do stopnia generała lejtnanta oraz otrzymuje funkcje Generalnego Kwatermistrza Okręgowego Sztabu Irkuckiego Okręgu Wojskowego. W roku 1912 za nienaganną służbę został odznaczony orderem św. Włodzimierza 3 klasy. Po wybuchu I wojny światowej w roku 1915 objął dowództwo 33 dywizji piechoty XXI korpusu armii. W roku 1915 dywizja Sulkiewicza brała udział w ciężkich walkach pod Gorlicami gdzie Rosjanie usiłowali złamać front austriacko-niemiecki.
Zostaje pierwszym zastępcą dowódcy XXI korpusu, a w roku 1916 szefem sztabu XXI korpusu armii. Od marca 1917 roku obejmuje funkcję dowódcy 37 korpusu piechoty. Wykazywał Sulkiewicz duże zainteresowanie zarówno teorią wojskowości jak też i własnym, tatarskim pochodzeniem i tradycją, której się nie wyparł pomimo służby w armii rosyjskiej i małżeństwa.
W maju 1917 roku, po wybuchu rewolucji lutowej, nawiązuje kontakt z Centralnym Komitetem Muzułmańskich Organizacji Wojskowych ( Askery Szuro) z siedzibą w Kazaniu i przystępuje z jego ramienia do formowania na froncie rumuńskim I Korpusu Muzułmańskiego. Po zawarciu traktatu pokojowego w Brześciu Litewskim ( 3 marca 1918 roku), armia niemiecka posuwała się na wschód, zajmując Krym na podstawie porozumienia z Austro-Węgrami, dotyczącego objęcia kontrolą Ukrainy i Południowej Rosji z 29 marca 1918 r.
W międzyczasie jeszcze, 21 marca 1918 roku, Sownarkom w Symferopolu zdążył proklamować Sowiecką Republikę Krymu. Niemieckie siły zbrojne pod dowództwem gen. Kocha zajęły Krym na początku maja 1918 r. Niemcy rozbroili również znajdujący się na froncie rumuńskim Korpus Muzułmański w sile dwóch dywizji złożony z byłych oficerów i żołnierzy armii cesarsko-rosyjskiej wyznania muzułmańskiego. Korpus ten pod dowództwem gen. Macieja Sulkiewicza, przez niego również zorganizowany przeznaczony był do działań na Krymie, celem obrony tatarskiej niepodległości.
Formowanie gabinetu rządowego
Niemcy podjęli próbę porozumienia się z Tatarami i zorganizowania tatarskiego samorządu pod swoją kontrolą. Część tatarskich działaczy przyjęła tę propozycję. 12 maja Dż. Sejdamet powrócił na Krym ze Stambułu i 16 maja zorganizował sesję Kurułtaju.
Dowództwo niemieckie i działacze tatarscy doszli do uzgodnienia stanowisk, skutkiem czego 5 czerwca został powołany rząd na czele z gen. Sulkiewiczem, w skład którego wchodzili przedstawiciele krymskich partii i narodowości: V.I.Poliwanow, Rosjanin, został ministrem sprawiedliwości, Solomon Krym, krymski Karaim, ministrem finansów, Mustafa Kipczacki, krymski Tatar ministrem rolnictwa, M.Bekirow ministrem komunikacji. W dniu 5 czerwca rząd ten miał pierwszą i ostatnią sesję, ponieważ zbytnia rozbieżność zdań uniemożliwiła współpracę.
19 czerwca Sulkiewicz sformował nowy gabinet, w którym również zasiadali przedstawiciele poszczególnych narodowości krymskich. I tak: Fryman, Niemiec krymski -minister handlu, V.S.Nałbandow, Ormianin, minister spraw wewnętrznych, Keller, Niemiec krymski - minister edukacji, hr. Golicyn, Rosjanin - minister rolnictwa, hr. Tatiszczew, Rosjanin, były dyrektor Moskiewskiego Zjednoczonego Banku -minister finansów, Charikow, Rosjanin, były ambasador Rosji w Istambule -minister spraw zagranicznych, Gendre, Francuz - minister marynarki. Na skutek protestów tatarskich liderów, w następnym tygodniu Sulkiewicz znowu zrekonstruował swój gabinet. Generał Maciej Sulkiewicz piastował w nim oprócz stanowiska premiera, tekę ministra spraw wojskowych i marynarki oraz tekę ministra spraw wewnętrznych. Ministrem spraw zagranicznych został prezes Krymskiego Parlamentu tatarskiego Dżafar Sejdamet, ministrem sprawiedliwości polski Tatar Aleksander Achmatowicz, ministrem skarbu został Rosjanin Nikiforow, dróg, komunikacji, poczt i telegrafów gen.Fryman, handlu i przemysłu Rosjanin Nikitin, sekretarzem stanu został Ormianin Nabłandow.
Po rekonstrukcji gabinetu premierem został dalej Sulkiewicz, Achmatowicz, Sejdamet ,Fryman, Nikiforow, Nikitin pozostali przy dotychczasowych tekach, funkcję ministra rolnictwa objął Tatar krymski Mustafa Kipczacki, oświaty – były senator Czyrykow, sprawy wojskowe objął Tatar polski gen. Aleksander Miłkowski, ministrem aprowizacji został Polak- Dąbrowa, dóbr państwowych Tatar polski – Bohuszewicz. 25 czerwca Sulkiewicz wydał w imieniu swego gabinetu „deklarację”, w której m.in. była mowa o tym, iż urzędowymi językami na Krymie oprócz rosyjskiego będą tatarski i niemiecki. Flagą państwową Krymu ustalono flagę przyjętą przez Kurułtaj, tj. tatarski parlament narodowy.
W deklaracji rząd Sulkiewicza ogłosił, iż będzie bronić niepodległości Krymu do czasu wyjaśnienia sytuacji międzynarodowej .Rząd gen.Sulkiewicza stara się prowadzić politykę równowagi pomiędzy narodowościami Krymu by nie dopuścić do walk i tarć etnicznych.Za swoje najpilniejsze zadanie uznał zwołanie krymskiego sejmu, w tym celu był w stałym kontakcie z Tatarskim Parlamentem(Kurułtajem).
Do czasu zwołania sejmu krymskiego, Sulkiewicz, jako szef rządu, wydaje szereg dekretów i rozporządzeń z mocą ustawy. Są to ustawy o obywatelstwie krymskim, o zakazie nabywania gruntów przez cudzoziemców (ziemi będącej własnością obywateli krymskich), o wakufach (muzułmańskich fundacjach religijnych, na które składały się nieruchomości) - ziemie stanowiące własność islamskich fundacji religijnych zostały wyjęte spod zarządu dóbr państwowych i oddane do dyspozycji dyrekcji do spraw religijnych Tatarskiego Parlamentu; o organizacji senatu i sądu apelacyjnego, o reemigracji Tatarów z Turcji i Rumunii, o organizacji poszczególnych ministerstw.
Edukacja i tożsamość
Za czasów rządów Sulkiewicza powstaje uniwersytet w Symferopolu. Dyrektorem kancelarii rządu został Leon Najman Mirza Kryczyński, polski Tatar, późniejszy lider ruchu kulturalnego Tatarów polskich w okresie 1925 -1939. Kryczyński opracował też i wydał w Baku w l.1919-20 dwa tomy fundamentalnych dla tatarskiego ruchu narodowego dokumentów z archiwów carskich pt. ”Szkice polityki rosyjskiej na kresach”. T.I. „Ucisk religijny Tatarów krymskich”. T.II. „Walka z oświatą i kulturą Tatarów krymskich.” Sulkiewicz „promował” swoich współplemieńców, polskich Tatarów, których na Krymie w tym okresie znalazło się ponad tysiąc. Było to wynikiem rosyjskiej polityki wysiedlania ludności w miarę przesuwania się frontu na wschód w czasie I wojny światowej.
Polscy Tatarzy jako miejsce przesiedlenia wybierali Krym ze względu na pobratymstwo z krymskimi Tatarami. Byli oni, tzn. polscy Tatarzy, bardzo aktywni na półwyspie. Stanowiąc w wielu wypadkach wykształconą po europejsku inteligencję pobudzali życie kulturalne i intelektualne swoich krymskich braci. Jednocześnie posiadali dość dużą dozę samoidentyfikacji, tworząc własne skupiska, a nawet organizacje. Tak więc w latach 1917-20 istniał na Krymie Związek Tatarów Litewskich, którego prezesem był Mustafa Szynkiewicz, w latach 1917-18 istniał w Symferopolu Klub Inteligencji Muzułmańskiej złożony z polskich Tatarów, inspirujący powstanie uniwersytetu i wielu inicjatyw kulturalnych. Polscy Tatarzy, a w szczególności Kryczyński, jako radny Symferopola, nawiązują kontakt z „Ogniskiem Polskim” na Krymie. Inspiruje też Kryczyński wydanie drukiem książki o polskich Tatarach w języku krymskotatarskim, która ukazała się w roku 1918 w Symferopolu. Jej autorem był Jusuf Wezyrow. Aleksander Mucharski, polski Tatar został naczelnym redaktorem gazety „Krym”, organu rządu Sulkiewicza.
W czasie od czerwca do października 1918 roku, polscy Tatarzy zdominowali życie polityczne i kulturalne Krymu i krymskich Tatarów. Gdyby państwowa niepodległość Krymu zdołała się zachować, być może byłoby to państwo zorganizowane i kierowane przez polskich Tatarów, analogicznie do późniejszej historii Izraela, organizowanego i kierowanego przez wschodnioeuropejskich Żydów, w tym bardzo wielu polskich.
W obronie niepodległości tatarskiej
Sulkiewicz dążył do pacyfikacji Krymu, wprowadzenia w miarę możliwości stabilizacji politycznej i społecznej. Dążył też do stopniowej „tataryzacji”, jednakże bez powodowania ostrych napięć narodowościowych. Stąd m.in. popieranie polskich Tatarów obsadzających kluczowe stanowiska w administracji rządowej i samorządowej. W polityce zagranicznej celem nadrzędnym była obrona suwerenności i niezawisłości Krymu, zarówno przed Ukrainą, dążącą do inkorporacji półwyspu, jak i przed dążeniami Armii Ochotniczej gen.Aleksiejewa, poprzednika Denikina, zmierzającej do ponownego wcielenia półwyspu do „Jedinoj i niedielimoj Rassiji”.
Kolejnym zadaniem była oczywiście obrona przed bolszewikami. Udawało się to dopóty, dopóki Krym osłaniała okupacyjna armia niemiecka .Brak własnej siły zbrojnej zdecydował o niepowodzeniu tej polityki .W celu podkreślenia samodzielnej międzynarodowej sytuacji Krymu, jak też zakończenia wojny celnej z Ukrainą, gen. Sulkiewicz wysyła we wrześniu 1918 roku na zaproszenie ukraińskiego rządu hetmana Skoropadskiego, delegację rządową krymską na czele z ministrem Achmatowiczem. W skład delegacji wchodzili również: D.Nikiforow, Czarykow, L.Fryman, następnie dołączył do niej minister aprowizacji Dąbrowa i przedstawiciele Dyrektoriatu Krymskotatarskiego. Ze strony ukraińskiej negocjacje prowadził minister Lizogub. Przedstawiciele Krymu twardo optowali za całkowitą niepodległością i suwerennością państwową.
Pertraktacje stanowią treść tzw. dyplomatycznej „Niebieskiej Księgi”. Bezpośrednią przyczyną rozmów była sprawa zamknięcia granicy handlowej krymsko - ukraińskiej w celu wymuszenia ustępstw w sprawie niepodległości przez rząd Sulkiewicza. Miało to miejsce w porze zbiorów i żniw, stanowiąc bardzo dotkliwą sankcję dla gospodarki kraju. Rząd Sulkiewicza, zwłaszcza Dżafar Sejdamet, poprzez znajdującego się w Berlinie byłego ministra spraw wewnętrznych i premiera Turcji Talaata paszy, próbował interweniować u władz niemieckich, by te z kolei nacisnęły rząd hetmana Skoropadskiego. Interwencja udała się, stąd rozmowy krymsko - ukraińskie we wrześniu.
Kolejnym epizodem w aktywności międzynarodowej rządu gen.Sulkiewicza było wysłanie do Stambułu posła, byłego redaktora naczelnego tatarskiej gazety ”Millet”(Naród) Sabry Ajwazowa. Poseł ten został przez Turków przyjęty entuzjastycznie. Rząd turecki, jeszcze sułtański, udzielił posłowi krymskiemu symbolicznego, zaszczytnego miejsca wśród korpusu dyplomatycznego. Fakt ten wysoce zaniepokoił Niemców, co było jedną z przyczyn powodzenia opisanej wcześniej akcji dyplomatycznej.
Sulkiewicz nawiązał kontakty z innym organizmami państwowymi lub raczej quasi-państwowymi rosyjskich muzułmanów, które na krótko uzyskały lub próbowały uzyskać w miarę suwerenny byt polityczny. Oprócz poparcia ludności tatarskiej i tejże prasy (gazety: ”Krym” i „Millet”), był Sulkiewicz i jego rząd przedmiotem ataku rosyjskich środowisk politycznych, zarówno konstytucyjnych demokratów (kadetów) jak i monarchistów, nie mówiąc już o bolszewikach.
Antoni Denikin w swoich wspomnieniach wydanych na emigracji w Paryżu wręcz pisał o tym, iż Sulkiewicz miał w planach reaktywowanie chanatu krymskiego ze swoją osobą jako monarchą. Prawdopodobne, że Sulkiewicz chciał utworzyć niezależne państwo krymskie w oparciu o Polskę. Faktycznie natomiast sytuacja wyglądała nieco podobnie do sytuacji politycznej na Białorusi w tym czasie – to znaczy państwowość tatarska formowała się w oparciu o polityczne i militarne zaplecze armii niemieckiej. Niemcy jednakże nie prowadziły spójnej polityki wschodniej. Z jednej strony zawarły traktat z rządem bolszewickim, z drugiej jednak strony nadal formalnie pozostając sojusznikami Turcji, ścierały się z jej armią na Kaukazie.
Nie zezwoliły też władze niemieckie na utworzenie na Krymie samodzielnej siły zbrojnej. Skutkiem czego, w październiku, po wycofaniu się armii niemieckiej, Krym został zajęty przez Armię Ochotniczą gen. Antona Denikina. Już pod koniec października, po ustąpieniu Sulkiewicza, utworzył się kolejny rząd krymski na czele z krymskim Karaimem Salomonem Krymem. Rząd ten otrzymał wsparcie ze strony Denikina. Armia Rosyjska gen. Barona Wrangla, następcy gen. Antona Denikina, broniła się na półwyspie do 19 listopada 1920 roku.
Generał Sulkiewicz zaś w pażdzierniku 1918 roku wyjeżdża do Azerbejdżanu, gdzie otrzymuje stanowisko szefa sztabu armii azerbejdżańskiej, będąc jej faktycznym twórcą. Był też jednym z architektów politycznego porozumienia Azerbejdżanu i Gruzji w czerwcu 1919 roku. W grudniu tegoż roku nawiązał kontakty z przybyłym do Baku przedstawicielem rządu Rzeczypospolitej Polskiej przy rządach Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, Wacławem Ostrowskim.
W maju 1920 roku, po zajęciu Baku przez oddziały 11 armii bolszewickiej, Sulkiewicz zostaje aresztowany i 15 lipca rozstrzelany . W więzieniu przebywał razem z członkami misji polskiej do Azebejdżanu, m,in. Tytusem Filipowiczem i Mieczysławem Rudzińskim, który pozostawił wspomnienia.
Był i jest Sulkiewicz symbolem relacji Polski z muzułmańskim Wschodem, Krymem i Azerbejdżanem, także i dziś może służyć za swego rodzaju przewodnika w nowej polskiej wschodniej dyplomacji, w rozszerzaniu polskich wpływów politycznych na Wschodzie, zwłaszcza w obszarach postsowieckich.
Selim Chazbijewicz
(Śródtytuły pochodzą od redakcji)
Skomentuj
Komentuj jako gość