Od kiedy Żydzi mieszkają w Polsce to dokładnie nie wiadomo. Pierwsze o nich wzmianki pochodzą z XI wieku. Rabin Jehuda ha-Kohen z Moguncji około 1050–1070 pisał o Żydach w Przemyślu zaliczanym do Grodów Czerwieńskich.
Jan Matejko namalował obraz „Przyjęcie Żydów”. Na obrazie widzimy jak przed katedrą płocką książę Władysław I Herman z synami Bolesławem (później panował jako Bolesław III Krzywousty) i najstarszym Zbigniewem przyjmują Żydów. Matejko mógł zainspirować się pogromem w Pradze (1096), w wyniku którego Żydzi zaczęli przybywać do Polski. Byli tu przyjmowani przyjaźnie. Kłóci się z tym jednak zapis w kronice Galla Anonima, który podaje, że Judyta czeska, żona Władysława Hermana „wielu chrześcijan wykupywała za własne pieniądze z niewoli u Żydów”.
Skąd ta niewola u Żydów? Otóż pierwsi Żydzi, którzy pojawili się na ziemiach polskich już w X wieku, byli wędrownymi handlarzami niewolników słowiańskich. Handlarze ci, zwani Radanitami, dostarczali niewolników do Europy Zachodniej i krajów arabskich. Szlak handlowy przebiegał z Buchary przez wybrzeża Morza Kaspijskiego, Itil, Kijów i Pragę, i dalej przez Śląsk, Niemcy i Francję na muzułmański Półwysep Iberyjski. Jeden z Radanitów, sefardyjski kupiec z Tortosy Ibrahim ibn Jakub, w 966 roku pozostawił pierwszy historyczny opis Polski Mieszka I.
Jakoś mi nie pasuje obraz chrześcijańskiego księcia tak życzliwie nastawionego do handlarzy chrześcijańskimi niewolnikami. Ale co ja mogę na to porazić. Dziwne rzeczy dzieją się na świecie.
Pierwsza masowa migracja Żydów do Polski z Zachodniej Europy miała miejsce w czasie pierwszej krucjaty kiedy to różne zbrojne kupy złożone z pospolitych przestępców nie zamierzały iść aż do Ziemi Świętej lecz znalazły swoje ofiary już za sąsiednią wioską. Uciekający z Europy Żydzi zachęceni tolerancyjnymi rządami Władysława Hermana i potem Bolesława III Krzywoustego, osiedlali się na terenie całego ówczesnego państwa polskiego.
Żydzi mieli zresztą powody by osiedlać się w Polsce. Z tego co udało mi się policzyć, a spis nie jest kompletny, tylko w Europie wypędzano ich 49 razy w ciągu ostatniego tysiąclecia.
Wszystkie poprzedzone kropką nazwy oznaczają miejsce i datę wypędzenia.
• Moguncja, 1012
• Praga, 1096
• Francja, 1182
W 1187 roku, po kolejnej serii pogromów pewna liczba żydowskich osadników dotarła na Śląsk, zakładając pierwsze stałe osady żydowskie, np. Bolesławcu (1190) czy dzisiejszej części Wrocławia – Sokolnikach.
Seria najazdów mongolskich, które zniszczyły dużą część ziem polskich w połowie XIII wieku spowodowała zapotrzebowanie na osadników. Książęta polscy dążyli do odbudowy zniszczonych miast, sprowadzając osadników z zagranicy, głównie z ziem niemieckich. Osadnicy ci zasiedlali wiele z polskich miast królewskich. Wielu z tych osadników było Żydami.
W 1237 odnotowano stałe osadnictwo Żydów w Płocku.
Żydzi zostali objęci ochroną władców – w 1264 roku książę kaliski Bolesław Pobożny wydał dla Żydów mieszkających w jego księstwie Statut Kaliski, który gwarantował ich prawa. Bolesław wyjął Żydów spod jurysdykcji miejskiej i bezpośrednio poddał sądom książęcym, czyniąc z nich „sługów skarbu królewskiego” – servi camerae regis. Statut kaliski potwierdzał wolność handlu i finansów, regulował sprawy jurysdykcji, kar i przysiąg składanych przez Żydów. Precedensu w przywilejach dla Żydów z innych krajów nie miał brak określenia wysokości lichwy – procentu od pieniędzy pożyczanych przez Żydów, którzy jako niechrześcijanie, jedyni mieli prawo pożyczać „na procent”.
• Górna Bawaria, 1276
• Anglia, 1290 - wypędzono wszystkich, dokładnie 16 511
• Francja, 1306
• Francja, 1322
W 1334 roku król Kazimierz III Wielki potwierdził, a w 1364 roku rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Królestwo Polskie. Król Kazimierz był szczególnie przyjazny Żydom, co sprawiło, że uzyskał przydomek Króla chłopów i Żydów.
Do końca XIV wieku do Polski napłynęła fala uchodźców żydowskich z Anglii, Niemiec, Czech i Francji. Było to efekt epidemii dżumy, o wywołanie której w tych krajach oskarżano Żydów.
• Saksonia, 1349
• Węgry, 1360
• Belgia, 1370
• Francja, 1372
• Słowacja, 1380
W 1388 król Władysław Jagiełło rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Wielkie Księstwo Litewskie. Jednak w tym samym czasie pojawiły się w Polsce pierwsze prześladowania Żydów wywołane m.in. oskarżeniami o profanację hostii i posługiwanie się krwią chrześcijańską w celach religijnych.
• Francja, 1394
• Austria, 1420
• Lyon, 1420
• Kolonia, 1424
• Moguncja, 1438
• Augsburg, 1438
• Górna Bawaria, 1442
• Niderlandy, 1444
• Brandenburgia, 1446
W 1453 Kazimierz Jagiellończyk nadał Żydom kolejne przywileje jednak w 1454 w statutach nieszawskich król, pod naciskiem szlachty, zmuszony był cofnąć część praw przyznanych Żydom. Kolejni królowie prowadzili podobną, niekonsekwentną politykę względem Żydów.
• Moguncja, 1462
• 1483 - Bolesław IV Mazowiecki wypędza Żydów z Warszawy
• Hiszpania, 1492
• Włochy, 1492
• Litwa, 1495
W latach 1495–1501 Wielki Książę Litewski Aleksander Jagiellończyk zmusił Żydów do emigracji z Litwy, co było elementem politycznej gry o tron Polski. Zezwolił im na powrót, pod warunkiem obietnicy wystawienia 1000 zbrojnych jeźdźców w wypadku wojny.
• Portugalia, 1496
• Neapol, 1496
• Nawarra, 1498
• Norymberga, 1498
• Brandenburgia, 1510
• Prusy, 1510
• Genua, 1515
Na początku XVI wieku do Polski ściągali Żydzi, wygnani z Hiszpanii, Portugalii, Niemiec, Austrii i Czech. W rezultacie w połowie XVI wieku na ziemiach polskich żyło już ok. 80% ogółu Żydów świata. Gwałtowny rozwój kultury i sztuki żydowskiej na ziemiach polskich sprawił, że Polska stała się w tym czasie centrum świata żydowskiego. W Warszawie jednak coś musiało pójść nie tak bo:
• 1525 - Książę Janusz Mazowiecki ponownie wypędza Żydów z miasta.
Najbardziej pomyślny okres w dziejach Żydów polskich to jednak panowanie króla Zygmunta I Starego, który starał się ich ochraniać, a często i wyróżniać zasłużonych wyznawców judaizmu (np. w 1525 król po raz pierwszy przyznał Żydowi tytuł szlachecki. Podczas hołdu pruskiego na rycerza został pasowany, a następnie nobilitowany Michał Ezofowicz. W 1527 po śmierci Janusza, ostatniego księcia mazowieckiego, Mazowsze zostaje włączone do Korony. Król Zygmunt Stary wydaje przywilej "de non tolerandis Judaeis" dla Warszawy i Mazowsza, a w 1534 król zniósł w królestwie prawo nakazujące Żydom noszenie wyróżniającego ich ubioru.
• Neapol, 1533
• Włochy, 1540
• Neapol, 1541
• Praga, 1541
• Genua, 1550
• Bawaria, 1551
• Praga, 1557
Na wschodzie wtedy jeszcze Żydów nie wypędzano. Załatwiano to inaczej. Po zdobyciu przez wojska moskiewskie Połocka w 1563 car Iwan Groźny rozkazał utopić w Dźwinie wszystkich żydowskich mieszkańców tego miasta.
W 1568 Zygmunt II August wystawił serię przywilejów de non tolerandis Christianis dla miast żydowskich, zakazujących chrześcijanom zamieszkania m.in. na podkrakowskim Kazimierzu.
• Państwo Papieskie, 1569
Pewne ograniczenia dla osadnictwa żydowskiego występowały jedynie w miastach Prus Królewskich. W 1580 roku król Stefan Batory powołał żydowski Sejm Czterech Ziem (Waad), centralną organizację samorządu żydowskiego w Koronie.
• Węgry, 1582
Królowie polscy i magnaci niezmiennie otaczali Żydów szczególną protekcją prawną. Już Aleksander Jagiellończyk wprowadził karę śmierci za niesłuszne oskarżenie Żyda o mord rytualny, a Zygmunt III Waza zakazał w 1618 roku druku i rozpowszechniania broszur mogących wywołać rozruchy antyżydowskie.
W 1621 roku synod diecezji krakowskiej, zwołany przez biskupa Marcina Szyszkowskiego uznał, że sytuacja Żydów „wymagała bardziej współczucia niż prześladowania, potępił tych, którzy źle obchodzą się z Żydami, postępując z nimi niegodnie..., narodem tak bardzo uciśnionym. Synod wezwał wiernych, aby nie krzywdzili Żydów ani słownie ani rzeczowo”.
Inna sprawa, że wydawanie takich decyzji czy wezwań świadczy o tym, że współżycie nie zawsze układało się przyjaźnie.
W 1623 roku miało miejsce pierwsze posiedzenie Waadu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1632 roku król Władysław IV potwierdził zakaz drukowania i rozpowszechniania treści antysemickich. W 1633 roku Żydzi w Poznaniu otrzymali od monarchy prawo de non tolerandis Christianis.
W XVII w. Rzeczpospolita była drugim po Turcji skupiskiem Żydów w Europie. Ich liczebność w 1648 roku szacuje się na około 450 tys. Żydów, co stanowiło 4,5% populacji kraju. Jednak wtedy idylla się kończy. W czasie powstania Kozaków Bohdana Chmielnickiego zamordowano dziesiątki tysięcy Żydów i Polaków. Dokładna liczba ofiar żydowskich nie jest znana, ale spadek liczebności populacji żydowskiej ocenia się na 100–200 tys., wliczając w to emigrację, śmierć w wyniku chorób zakaźnych i jasyr.
• Hamburg, 1649
• Wiedeń, 1669
Samorządowy żydowski Sejm Czterech Ziem przyczyniał się zakulisowo do paraliżowania działań sejmu polskiego. Żydzi doprowadzili do zerwania sejmu w 1740 roku, który zamierzał powiększyć czterokrotnie wysokość pogłównego, ściąganego z ludności żydowskiej i przeznaczenia go na utrzymanie wojska.
• Słowacja, 1744
• Morawy, 1744
• Czechy, 1744
W 1750 roku Żydów w Polsce było już 750 tys., co stanowiło 8% ludności Polski. W przeddzień zaborów było to już prawie 800 tys. W tym też czasie Fryderyk Pruski naciska na Żydów żeby przenosili się do Polski.
W latach 1788–1792 Sejm Czteroletni pracował m.in. nad ustawami dotyczącymi położenia Żydów, w 1792 zapewniono im nietykalność osobistą.
1795 - po trzecim rozbiorze Polski Prusacy zezwolili Żydom na stałe osiedlanie się w Warszawie. Ludność żydowska w Warszawie liczyła wówczas ok. 6000 osób (ok. 8,6% mieszkańców).
Liczba Żydów w Polsce i w Warszawie stale rosła. I tak w 1820 w Warszawie było ok. 22 000 osób (ok. 22% mieszkańców).
W 1827 Żydzi stanowili 9,1% ludności Królestwa Polskiego.
Żydzi warszawscy wzięli w 1830 roku udział w powstaniu listopadowym w szeregach Gwardii Narodowej, tworząc Gwardię Miejską Starozakonnych. Z kolei w obliczu Powstania Wielkopolskiego 1848 roku Żydzi w Poznaniu wystąpili przeciwko Polakom. Przewodniczący Rady Miejskiej Moritz Mamroth na jej posiedzeniu stwierdził, że „nie trzeba spocząć póki ostatni Polak nie opuści miasta”. 26 maja 1848 roku zgromadzenie Żydów i Niemców w Poznaniu zaprotestowało przeciwko otwarciu gimnazjum Świętej Marii Magdaleny, uzasadniając tym, że „w niemieckim mieście tylko niemieckie szkoły być mogą.”
A Żydów w Polsce ciągle przybywało
1856 - w Warszawie 41 000 (26,3% mieszkańców).
1887 - w Warszawie 150 000 (34,3% mieszkańców).
• Moskwa, 1891
W 1897 w całym Królestwie Polskim żyło 1,3 mln Żydów (14% populacji).
1914 - w Warszawie 337 000 Żydów (38,1% mieszkańców).
1921 - w Warszawie 310 322 Żydów (33,1% mieszkańców).
1931 - w Warszawie 352 659 osób (30,1% mieszkańców).
Wypędzenie Żydów z Moskwy nie było ostatnim. Ostatnim było usuwanie Żydów z III Rzeszy w latach trzydziestych a następnie wymordowanie większości z nich na terenach okupowanych przez Niemców.
Zrobione przeze mnie zestawienie wypędzeń Żydów w Europie i ich pobytu w Polsce nie pretenduje do pełnego zestawienia. Jest też nieco monotonne. Zrobiłem je po to by pokazać w jakim europejskim otoczeniu Żydzi żyli i dlaczego akurat Polska stała się miejscem ich schronienia.
Nie twierdzę też, że Polacy zawsze byli mili i sympatyczni dla swoich żydowskich sąsiadów. Jednak zastanawia monotonia z jaką wypędzano Żydów z różnych miast i różnych krajów. Z niektórych wielokrotnie.
Posłużę się tutaj opinią profesora Jesse H. Holmes’a wyrażoną w „The American Hebrew”, który napisał:
„To może nie być przypadkiem, że antagonizm antyżydowski znajduje się prawie wszędzie tam, gdzie współistnieją żydzi i nie-żydzi. Skoro żydzi są wspólnym elementem układanki, wydaje się prawdopodobnym, że przyczyna tkwi w nich samych, a nie w tak różnych grupach odczuwających ten antagonizm.”
Nie popieram ekscesów antyżydowskich w jakiejkolwiek formie. Jednak należy zastanowić się nad ich przyczyną. W świetle przedstawionych wydarzeń za szczególnie oburzające uważam przedstawianie Polaków jako zwyrodniałych antysemitów.
Zwłaszcza na tle Europy.
Zwłaszcza przez Żydów.
Adam Kowalczyk
Skomentuj
Komentuj jako gość